In een kringloopwinkel vond ik een boek uit 1999 over de zeventig klassieke wereldwonderen met als ondertitel: De grote monumenten en hun bouwwijze. Hieruit de volgende voorbeelden van heel vroeg baksteengebruik.

In het derde millennium voor het begin van onze jaartelling bouwde de Indus-beschaving in het hedendaagse Pakistan een grote stad op een heuvel in het stroomgebied van de Indus. Dicht genoeg bij de rivier om voordeel te hebben van de jaarlijkse overstromingen en het vervoer over water, maar veilig voor een zware vloedgolf. De stad werd grotendeels gebouwd van leemstenen maar het grote bad was bijna geheel opgetrokken uit baksteen. Op een 12 meter hoog plateau van leemstenen staat een groot bassin van 160 kubieke meter dat weer bestaat uit kamers die nooit meer dan 4 mater breed zijn, de maximale lengte van het beschikbare hout waarmee het geraamte was versterkt. Tussen de binnenlaag van de badruimtes en de buitenmuur zat een drie cm dikke tussenlaag van waterdicht bitumen. Omdat het schrift van de Indus-cultuur nog niet is ontcijferd is de functie van de gebouwen, waaronder het grote bad, nog onbekend.

Ongeveer 2000 jaar voor het begin van onze jaartelling werd in de stad Ur in Soemerie in het zuiden van Mesopotamië een toren gebouwd voor de maangod Nanna. De toren die wij kennen is gebouwd op oudere torens van stenen van in de zon gedroogd leem. Bij de bouw van de ziggoerat werd gebruik gemaakt van bakstenen. Ur had zijn welvaart te danken aan de ligging aan de rivier de Eufraat, maar toen de loop ervan veranderde raakte Ur in verval. Uiteindelijk bleef het eenzaam achter in de woestijn wat de tempel behoed heeft voor plunderaars.

Tussen 605 en 590 voor het begin van onze jaartelling bouwde keizer Nebukadnezar zijn hoofdstad Babylon: ‘De belangrijkste vernieuwing die hij aanbracht was het gebruik van baksteen.  Van oudsher waren in Mesopotamië, waar steen schaars was, in de zon gedroogde leemstenen gebruikt; deze zijn eenvoudig te maken maar moeten wel onderhouden worden. Bakstenen zijn moeilijker te maken – er zijn ovens en brandstof voor nodig – maar ze gaan in principe eeuwig mee. Helaas zorgde de goede kwaliteit van Nebukadnezars bakstenen ervoor dat zijn mooiste gebouwen eeuwen later beetje bij beetje werden afgebroken om de stenen voor iets anders te gebruiken.’

De ovens waren eenvoudig, waarschijnlijk bakstenen muurtjes rond de stapels stenen met een dak van klei. Als brandstof kon mest, droog riet of kreupelhout worden gebruikt maar het is onduidelijk hoe men aan grote hoeveelheden kwam. De bakstenen werden gevoegd met leemmortel behalve als ze aan het water lagen, dan werd bitumen gebruikt.

In het grote geschiedenisboek over baksteen, Brick, van J. Campbell en W. Price wordt onderscheid gemaakt tussen de 'Mud brick', een met de hand gevormde bouwsteen uitgevonden tussen 10.000 en 8.000 voor onze jaartelling en de 'Moulded Brick' een met een houten mal gevormde steen die ook in de zon gedroogd werd en omstreeks 5000 jaar voor onze jaartelling in Mesopotamië gebruikt werd. Daarna komt ongeveer 3500 jaar voor onze jaartelling de gebakken steen, die veel duurzamer was. Mohenjo Daro kan dus wel het oudste grote baksteengebouw zijn dat overgebleven is.

---------

De auteur heeft zelf gezorgd voor de illustraties. Op de foto staat de gereconstrueerde Ziggoerat.