Dat Frans Timmermans de Russische taal beheerst, is algemeen bekend. Dat hij het Russische staatshoofd er toe heeft aangezet zich te verdiepen in rekenen en meetkunde was voor mij een verrassing. Het gaat hier om de koopman Frans Timmermans die in de zeventiende eeuw handel dreef met Moskovië, zoals Rusland toen bekend stond. De toenmalige tsaar, Peter de Grote, vroeg hem om hem uit te leggen hoe een astrolabium werkt en daarvoor was volgens Frans enige wiskundige kennis onontbeerlijk.

Ik put deze wetenschap uit het alleraardigste boekje van Rob Hartmans: ‘De Tsaar in Zaandam’. Hartmans reconstrueert het verblijf van de ‘tsaar en timmerman’ in de Republiek – en dan met name in Zaandam waar hij zich de beginselen van de scheepsbouw eigen maakte – minutieus en schetst tevens een mooi en afgewogen tijdsbeeld van de Republiek en Rusland in die tijd. 

Het eerste wordt mooi geïllustreerd in Hartmans’ inleiding. Als Peter de Grote incognito met een klein bootje Zaandam binnenvaart wordt hij herkend door de vissende Gerrit Kist. Kist kent de tsaar omdat hij enige tijd als smidsknecht in Moskovië heeft gewerkt. Nu is dat wellicht nog te begrijpen. Peter was ook letterlijk groot en torende met zijn ruim twee meter boven iedereen uit. Iedereen in Moskou zal hem dus wel eens gezien hebben. De tsaar bleek echter ook Gerrit te herkennen. Door zijn interesse in techniek en vakmanschap bezocht hij regelmatig de werkplaatsen en smederijen van Moskou en had daar zelfs een aantal maal met Kist gesproken. Hij smeedde gelijk het ijzer toen het heet was en huurde Gerrits huisje.  Dat huisje staat nu bekend als het Czaar Peterhuisje en is nog steeds één van de grootste trekpleister van Zaandam.

Het tweede aspect komt vooral aan de orde als Hartmans beschrijft hoe Peter een einde maakt aan de opstandige streltsy (gardesoldaten) door ze boven een vuurtje te roosteren en hoe hij zijn eigen zoon zo vaak met de knoet (een Russische gesel) laat bewerken tot hij er aan bezwijkt. 

Ook op reis neemt hij deze Russische gewoonten mee. Het getimmer van de tsaar viel namelijk niet bij iedereen in zijn gevolg in goede aarde. Niet alleen moesten ze zelf ook aan de arbeid – een meegereisde pope klaagde tevergeefs over het zware touwslagerswerk dat zijn tere handjes ontvelde – ze vonden het ook zwaar beneden Peters vorstelijke waardigheid om zich met dat handwerk bezig te houden. Peter werd dit geklaag zo beu dat hij twee jeremiërende hoge edellieden uit zijn gevolg wilde laten onthoofden. Zijn gastheer, de Amsterdamse burgemeester Witsen, wist hem echter duidelijk te maken dat het in de Republiek toch wel erg ongepast was om mensen voor zo’n licht vergrijp en zonder vorm van proces een kopje kleiner te maken. Hierop werden de edellieden naar respectievelijk Batavia en Suriname afgevoerd.     

De leukste anekdote vind ik echter de grote invloed die Peter de Grote eeuwen na zijn dood had op de Nederlandse binnenlandse politieke verhoudingen. Als belijdend sociaaldemocraat wist ik dat Klaas ter Laan in 1914 in Zaandam de eerste SDAP-burgemeester van Nederland werd. Wat ik niet wist, is dat hij dat werd nadat zijn voorganger de laan was uitgestuurd vanwege een geval van valsheid in geschrifte dat alles met de tsaar te maken had.

Tsaar Nicolaas II had Zaandam een kopie van een beeld van tsaar Peter als scheepstimmerman, dat in Sint-Petersburg stond, aangeboden. Op 2 mei 1911 werd dat met veel pracht en praal onthuld. Om de tsaar persoonlijk te bedanken wilde burgemeester Elias afreizen naar Rusland. Hij moest uiteraard wel vergezeld worden door een secretaris. Hij had daar zijn eigen zoon voor op het oog, maar die was nog maar zeventien. Elias liet daarom in zijn paspoort noteren dat hij al eenentwintig was. Dit lekte uiteraard uit en een rel was geboren. Elias verdween en Ter Laan trad aan.

Tot slot wil ik u een citaat van de tekst van het lied dat tijdens de onthulling van dat standbeeld werd gezongen niet onthouden. Hartmans bewijst dat het ‘Koningslied’ in een lange traditie van kreupelrijm staat.

Hartmans, R. (2022). De tsaar in Zaandam: De reizen van Peter de Grote naar Nederland, Omniboek.

---------

De illustraties komen van Wikimedia Commons.