Alex van Warmerdam behoort tot de weinige regisseurs van wie ik alle films heb gezien. Zo’n prestatie is dat overigens niet. Zijn debuut Abel dateert uit 1986. Daarna maakte hij De Noorderlingen (1992), De jurk (1996), Kleine Teun (1998), Grimm (2003), Ober (2006 ) en nu De laatste dagen van Emma Blank. Dat tempo is wel bij te benen. Maar het hoeft van mij ook niet veel sneller te gaan. Als ik lucht krijg van de komst van een nieuwe Van Warmerdam, maak ik een mentale knoop in mijn zakdoek dat ik daarheen moet. Vanzelfsprekend. Van Warmerdam is een genre apart en origineler dan welke andere Nederlandse filmer ook. Aan de andere kant zijn de films allemaal wel zo’n beetje hetzelfde. Allemaal een beetje Abel. Allemaal enigszins Ober.

Daardoor zat ik bij aanvang van Emma Blank niet op het puntje van mijn bioscoopstoel. We zouden wel zien. En jawel, vanaf de eerste minuut lijkt het, in de woorden van honkballegende Yogi Berra, déjà vu all over again. In een villa in de duinen treedt het voltallige personeel aan als Emma Blank (Marlies Heuer) haar slaapkamer verlaat om de maaltijd te gebruiken. Huismeester Haneveld (Gene Bervoets), kokkin Bella (Annet Malherbe), dienstmeisje Gonnie (Eva van de Wijdeven) en klusjesman Meier (Gijs Naber), iedereen staat paraat om dit ritueel soepel te laten verlopen.

Niet dat dit ooit lukt. Er is altijd wel iets waar Emma haar ongenoegen over uitspreekt. Zoals in een slecht huwelijk, waarin een van de partners – en in het ergste geval beide – met zekerheid weet dat hij binnen enkele minuten iets verkeerds zal doen of, minstens zo ergerlijk, iets wenselijks zal nalaten.

Elk personage kan Emma’s sarcasme opwekken, behalve Theo. Dat is de hond, stoïcijns vertolkt door Alex van Warmerdam. ‘Hond’ moeten we letterlijk opvatten. Theo schijt buiten op het gras, waarna Gonnie de drol opruimt in een plastic zakje. Af en toe laat Meier hem iets apporteren, waarbij hij Theo in de war brengt door soms alleen een gooibeweging te maken en niet echt te gooien. De echte Warmerdamkenner zal hier niet van blikken of blozen. Zo gaat dat in zijn universum.

Toch blijkt uiteindelijk De laatste dagen van Emma Blank geen vrijblijvende exercitie in absurdistische humor te zijn. Kort voor haar dood komt Emma met een onthulling die bij haar personeel inslaat als een bom. Vanaf dat moment verhardt de sfeer in huis, en krijgt de film een grimmige ondertoon. Het is nog steeds een komedie, maar wel een van de allerzwartste categorie. Dat is nieuw. We wisten dat Van Warmerdam een open oog heeft voor menselijke zwakheden. Maar niet eerder stelde hij zo expliciet moreel bankroet aan de orde. En het is niet aannemelijk dat hij uitsluitend het personeel van Emma Blank daarvan beticht. Een strenge Van Warmerdam, wie had dat gedacht.

Ten tijde van de jaarwisseling bezocht ik in Lissabon Three Monkeys, de laatste film van de Turkse regisseur Nuri Bilge Ceylan waarvoor hij in Cannes de prijs van de beste regie ontving. Nu lijkt het op het eerste gezicht niet verstandig om een film te zien in een onverstaanbare taal, ondertiteld in het bijna even weerbarstige Portugees. Maar er waren verzachtende omstandigheden. Zo telt Lissabon bijna honderd bioscopen, maar het filmaanbod is om te huilen zo slecht. Na twee zouteloze komedies en één romantische horrorfilm wilde ik nu wel weer een film zien waarover ik echt enthousiast kon worden. Daar kwam nog bij dat de regisseur tot nu toe films had gemaakt waarin de intrige geen naam mocht hebben. Dus, redeneerde ik, door de mooie plaatjes en de suggestieve sfeertekening zou ik in ieder geval een aardige eerste indruk krijgen, en later kon ik in Nederland de puntjes op de i zetten.

Dit bleek een grote denkfout. Zeker, de fotografie was zelfs voor Ceylans doen ongemeen prachtig. Met, zoals dat heet, uitgebleekte kleuren, waarin alleen het rood fel contrasteerde met de grauwe tinten die je met enige fantasie als geel-, groen- en grijsachtig kon omschrijven. En de sfeer kwam ook goed over. Hier waren geen mensen die het leven naar hun hand zetten. Voor wie elke dag een feest was waar ze de vorige avond al naar uitkeken. Maar waar precies de schoen wrong, daar moest ik maar een slag naar slaan. Het leek erop dat Ceylan meer intrige in deze film had gestopt dan in de vorige vier bij elkaar.

Terug in Nederland zocht ik op de computer op waar Three Monkeys over ging. Aan de vooravond van de verkiezingen rijdt een slaapdronken politicus ’s nachts een onbekende vrouw dood. Hij ziet een andere auto passeren, waarvan de bestuurder zijn kenteken noteert. In allerijl vraagt hij zijn reguliere chauffeur of die voor een stevige vergoeding wil ‘bekennen’ dat hij de aanrijding op zijn geweten heeft. Dat kost hem hooguit een jaar celstraf. De man stemt toe en gaat de gevangenis in.

Kijk, dit was allemaal langs mij heen gegaan. Nu begreep ik waarom ik in dat desolate huis aan de haven aanvankelijk alleen een vrouw en haar adolescente zoon had gezien. En waarom die jongen af en toe een treinreis maakte om zijn vader die kennelijk elders woonde te bezoeken. En pas toen ik de film voor de tweede keer zag, werd me duidelijk dat Three Monkeys een onvervalste film noir is. Niet alleen vanwege de dodelijke aanrijding en de meineed van de chauffeur Eyüp (een schitterend wanhopige rol van Yavuz Bingol). Minstens zo essentieel is dat zijn vrouw Hacer (Hatice Aslan) tijdens Eyüps gevangenschap verliefd wordt op haar ‘weldoener’, wat ze voor haar zoon en voor haar man verborgen houdt.

In de beste traditie van het genre liegen de hoofdpersonen er ongegeneerd op los. Om, zoals Hacer met haar geheime liefde, haar echtgenoot achter de hand te houden. Of, zoals de zoon, uit piëteit met zijn vader die het in de gevangenis al moeilijk genoeg heeft. Of ze houden zich van den domme – een andere vorm van liegen. Wanneer Eyüp door een toeval het overspel van zijn vrouw ontdekt, laat hij dit niet merken. Kijken hoe ver ze wil gaan met haar bedrog.