archiefvorig nr.lopend nr.

Nummer 12
Jaargang 21
21 maart 2024
Nummer 13 verschijnt op
4 april 2024
Beschouwingen > Buitenlandse zaken delen printen terug
Hitler en het eco-anarchisme Willem Minderhout

1320BS EcohitlerU herkent dat misschien wel: je staat op het punt om in de trein te stappen en je realiseert je ineens dat je niets te lezen bij je hebt. Dat zijn de momenten dat ik de AKO bezoek. Ik zocht iets interessants dat in mijn jaszak zou passen. Mijn oog viel op ‘Black Earth’ van Timothy Snyder. Het ging over ‘The Holocaust as history and warning’. Dat zou wel eens precies iets voor mij kunnen zijn. Sinds ik Auschwitz bezocht deze zomer tob ik over de vraag wat voor ‘les’ je daar nu uit zou moeten trekken. Blijkbaar had Snyder daar een antwoord op, want zijn ‘waarschuwing’ zou ongetwijfeld op een les gebaseerd zijn.

Hoewel het net niet in mijn jaszak paste en ik er nog twintig cent voor een plastic draagtas tegenaan moest gooien, heb ik geen spijt van de aankoop. Ik heb het in een aantal rukken, de treinreis zelf duurde niet lang genoeg, uitgelezen.

Snyder beschrijft Hitler als een ‘eco-anarchist’. Hoewel die term bij mij in eerste instantie associaties met de held van mijn jeugd Peter Kropotkin opriep, bedoelt hij er iets totaal anders mee. Hitler was volgens hem een soort anti-Hobbes. Bij Hobbes is de staat de instantie die er voor zorgt dat de mensen, die hun medemens immers een wolf zijn, elkaar niet naar de strot vliegen. Hitler vond de staat echter, zoals alle tekenen van wat normale mensen ‘beschaving’ zouden noemen, een perfide Joodse uitvinding. Hij streefde naar de terugkeer van de door Hobbes geschetste natuurtoestand, die hij niet zag als een strijd tussen individuen, maar tussen rassen. Deze strijd moest vooral om grondstoffen gaan en dus om ‘Lebensraum’. Hitler geloofde niet dat de productiviteit van de landbouw kon worden verhoogd, dus om het volk te voeden was er een strijd om grondgebied nodig. Een strijd die nooit zou ophouden, want Hitler had uit de opkomende consumptiemaatschappij in de VS geleerd dat de behoeften van de mens geen limiet kennen.

De Verenigde Staten, die hij voornamelijk kende van de Old Shatterhand-boeken van Karl May, hadden hem nog een andere les geleerd: de onvermijdelijke ondergang van de Indianen, die als ‘inferieur ras’ het veld moesten ruimen. De Slavische volkeren zag hij als zijn eigen ‘Indianen’ die zouden moeten wijken voor Germaanse boeren.

Snyder toont, volgens mij overtuigend, aan dat Hitlers ‘ideale anarchie’ tot bloei kwam in die gebieden waar de staatsstructuur zo goed als verdwenen was. Vooral in gebieden waar eerst de Sovjet Unie korte metten had gemaakt met de staatsinstituties, zoals in Polen en de Baltische Staten, lukte het om met medewerking van de totaal gedemoraliseerde lokale bevolking vrijwel alle Joden uit te roeien. Hij toont overtuigend aan dat de collaborateurs met de Sovjets in die landen naadloos overschakelden naar collaboratie met de Nazi’s. Degenen die zich verzet hadden tegen de ene bezetter, werden op zijn minst niet vertrouwd door de volgende en vaak meedogenloos vervolgd.

Ook in Nederland zou het grote percentage weggevoerde Joden te wijten zijn aan het feit dat ‘there was no sovereign state functioning’. Zou het anders gelopen zijn als de regering niet zou zijn uitgeweken naar Engeland? Had Wilhelmina, net als haar Deense collega, het merendeel van de Joden kunnen redden als ze hier gebleven was?

Welke waarschuwing gaat daar vanuit, welke les kunnen we daar volgens Snyder van leren? Hij ziet de strijd om ‘Lebensraum’ weer opflakkeren en probeert hedendaagse genocides daardoor te verklaren. De klimaatverandering zorgt wederom voor een ecologische paniek. Grootmachten als China en Rusland proberen hun ‘Lebensraum’ te vergroten in Afrika, respectievelijk de Oekraïne. Opnieuw worden er zondebokken gezocht in Joden, homo’s, Moslims of wat er verder nog voor ‘natuurlijke’ vijanden gevonden kunnen worden. Waar staten verkruimelen – Rwanda, Soedan, Irak, Syrië etc. – vliegen de volkeren elkaar weer naar de strot en zelfs in het Westen kraken de staatsinstituties en instellingen als de Europese Unie onder de aanvallen van de populisten.

De waarschuwing is duidelijk: als we het klimaatprobleem niet op een rationele wijze indammen en perspectief bieden aan de meest directe slachtoffers dreigt een nieuwe ‘natuurstaat’ waarin iedereen elkaar naar de strot vliegt zijn kop op te steken. De enige manier waarop dat kan is door samenwerking tussen krachtige staten. Of dit nu de les is van de Holocaust lijkt mij er een tikkeltje met de haren bijgesleept, maar het geeft in ieder geval genoeg stof tot nadenken.

Timothy Snyder, ‘Black Earth’ (2015), Vintage, Londen.


© 2016 Willem Minderhout meer Willem Minderhout - meer "Buitenlandse zaken" -
Beschouwingen > Buitenlandse zaken
Hitler en het eco-anarchisme Willem Minderhout
1320BS EcohitlerU herkent dat misschien wel: je staat op het punt om in de trein te stappen en je realiseert je ineens dat je niets te lezen bij je hebt. Dat zijn de momenten dat ik de AKO bezoek. Ik zocht iets interessants dat in mijn jaszak zou passen. Mijn oog viel op ‘Black Earth’ van Timothy Snyder. Het ging over ‘The Holocaust as history and warning’. Dat zou wel eens precies iets voor mij kunnen zijn. Sinds ik Auschwitz bezocht deze zomer tob ik over de vraag wat voor ‘les’ je daar nu uit zou moeten trekken. Blijkbaar had Snyder daar een antwoord op, want zijn ‘waarschuwing’ zou ongetwijfeld op een les gebaseerd zijn.

Hoewel het net niet in mijn jaszak paste en ik er nog twintig cent voor een plastic draagtas tegenaan moest gooien, heb ik geen spijt van de aankoop. Ik heb het in een aantal rukken, de treinreis zelf duurde niet lang genoeg, uitgelezen.

Snyder beschrijft Hitler als een ‘eco-anarchist’. Hoewel die term bij mij in eerste instantie associaties met de held van mijn jeugd Peter Kropotkin opriep, bedoelt hij er iets totaal anders mee. Hitler was volgens hem een soort anti-Hobbes. Bij Hobbes is de staat de instantie die er voor zorgt dat de mensen, die hun medemens immers een wolf zijn, elkaar niet naar de strot vliegen. Hitler vond de staat echter, zoals alle tekenen van wat normale mensen ‘beschaving’ zouden noemen, een perfide Joodse uitvinding. Hij streefde naar de terugkeer van de door Hobbes geschetste natuurtoestand, die hij niet zag als een strijd tussen individuen, maar tussen rassen. Deze strijd moest vooral om grondstoffen gaan en dus om ‘Lebensraum’. Hitler geloofde niet dat de productiviteit van de landbouw kon worden verhoogd, dus om het volk te voeden was er een strijd om grondgebied nodig. Een strijd die nooit zou ophouden, want Hitler had uit de opkomende consumptiemaatschappij in de VS geleerd dat de behoeften van de mens geen limiet kennen.

De Verenigde Staten, die hij voornamelijk kende van de Old Shatterhand-boeken van Karl May, hadden hem nog een andere les geleerd: de onvermijdelijke ondergang van de Indianen, die als ‘inferieur ras’ het veld moesten ruimen. De Slavische volkeren zag hij als zijn eigen ‘Indianen’ die zouden moeten wijken voor Germaanse boeren.

Snyder toont, volgens mij overtuigend, aan dat Hitlers ‘ideale anarchie’ tot bloei kwam in die gebieden waar de staatsstructuur zo goed als verdwenen was. Vooral in gebieden waar eerst de Sovjet Unie korte metten had gemaakt met de staatsinstituties, zoals in Polen en de Baltische Staten, lukte het om met medewerking van de totaal gedemoraliseerde lokale bevolking vrijwel alle Joden uit te roeien. Hij toont overtuigend aan dat de collaborateurs met de Sovjets in die landen naadloos overschakelden naar collaboratie met de Nazi’s. Degenen die zich verzet hadden tegen de ene bezetter, werden op zijn minst niet vertrouwd door de volgende en vaak meedogenloos vervolgd.

Ook in Nederland zou het grote percentage weggevoerde Joden te wijten zijn aan het feit dat ‘there was no sovereign state functioning’. Zou het anders gelopen zijn als de regering niet zou zijn uitgeweken naar Engeland? Had Wilhelmina, net als haar Deense collega, het merendeel van de Joden kunnen redden als ze hier gebleven was?

Welke waarschuwing gaat daar vanuit, welke les kunnen we daar volgens Snyder van leren? Hij ziet de strijd om ‘Lebensraum’ weer opflakkeren en probeert hedendaagse genocides daardoor te verklaren. De klimaatverandering zorgt wederom voor een ecologische paniek. Grootmachten als China en Rusland proberen hun ‘Lebensraum’ te vergroten in Afrika, respectievelijk de Oekraïne. Opnieuw worden er zondebokken gezocht in Joden, homo’s, Moslims of wat er verder nog voor ‘natuurlijke’ vijanden gevonden kunnen worden. Waar staten verkruimelen – Rwanda, Soedan, Irak, Syrië etc. – vliegen de volkeren elkaar weer naar de strot en zelfs in het Westen kraken de staatsinstituties en instellingen als de Europese Unie onder de aanvallen van de populisten.

De waarschuwing is duidelijk: als we het klimaatprobleem niet op een rationele wijze indammen en perspectief bieden aan de meest directe slachtoffers dreigt een nieuwe ‘natuurstaat’ waarin iedereen elkaar naar de strot vliegt zijn kop op te steken. De enige manier waarop dat kan is door samenwerking tussen krachtige staten. Of dit nu de les is van de Holocaust lijkt mij er een tikkeltje met de haren bijgesleept, maar het geeft in ieder geval genoeg stof tot nadenken.

Timothy Snyder, ‘Black Earth’ (2015), Vintage, Londen.
© 2016 Willem Minderhout
powered by CJ2