Pjotr Kropitkin was op dezelfde leeftijd die ik op dat moment had al secretaris van de vereniging van Russische aardrijkskundigen. Hij reisde door het Siberisch hooggebergte en ontdekte dat de structuur van het gebergte niet oost-west loopt, zoals tot dan gedacht werd, maar van het zuidwesten naar het noordoosten. Toch deed hij een nog veel belangrijker ontdekking. Namelijk dat de inheemse volkeren die in de dalen leefden vreselijk onderdrukt en uitgebuit werden door het Tsaristische, koloniale systeem. Dit kon hij niet aanzien, hij móést daar iets tegen doen. ‘Met welk recht kan ik mij wijden aan zoiets heerlijks als de wetenschap als deze mensen zo barbaars behandeld worden door onze regering?’ Met een schok realiseerde hij zich dat hij zijn leven moest veranderen en hij besloot radicaal de wetenschap te verlaten om zich te wijden aan de revolutie, de bevrijding van de onderdrukten.

Ik ontmoette wel schakers op straat, die me trachtten te verleiden tot een potje. Maar ik hield stand. Tegen sparring partner Hans Ree zei ik dat schaken een immoreel spel was en dat het erom draait de tegenstander te vermoorden door zijn koning mat te zetten. ’Schaakmat! Dat is dat je hem aanvalt met een pistool terwijl hij geen kant meer op kan en dan dood je hem.’ En ik voegde eraan toe dat de geest van het spel het beramen van een moordaanslag is, zodat het geen wonder is dat zo weinig vrouwen schaken, omdat die van nature meer gericht zijn om léven op aarde te brengen.

Kan ik gelijk in hebben gehad. Ondanks alle inspanningen om vrouwen aan te zetten om te gaan schaken kijken ze liever naar schakende mannen dan het zelf te doen. Zestig jaar geleden waren er bij DD twee vrouwen lid, nu is er bij het Zutphens Schaakgenootschap één lid over wie wij ons mogen verheugen. Er schijnt voor vrouwen iets magisch van ons uit te gaan als wij denken en zetten. In een boek van mijn vriendin Laurie Langenbach las ik eens dat zij niet schaken kon maar schaaktoernooien bezocht om Jan Timman te zien spelen en al bij het betreden van het gebouw raakte zij opgewonden van de geur van schakende mannen. Ik herinner me nu ook dat mijn moeder, die geen stuk aanraken kon zonder te giechelen, steeds met grote belangstelling keek als mijn vader en ik zaten te schaken, om na afloop genietend te vragen ‘Wie heeft er gewonnen?’ Zien, begrijpen kon ze het niet, ook niet als zij de laatste zetten van een partij zag. Schaken is een moordspel en mijn moeder was geen moordenares, mijn vader en ik daarentegen genoten ervan als we elkaar te pakken namen.

Oef, niet-schaken viel niet mee. Als een droogstaande alcoholist dorstte ik naar het spel. Maar er is één verschil wat het voor afkickende schakers nog wat moeilijker maakt om er van te genezen. Je hoeft er niet stiekem een fles voor te kopen in een drankenwinkel, maar je hersens kunnen elk willekeurig moment aan het schaken slaan. En als je er niet de rem op zet, kunnen ze opnieuw hele partijen gaan analyseren, openingen uitproberen of zelfs schaakcomposities bedenken.

Dat deed ik wel stiekem, ik geeft het toe, in bed of op de fiets. Maar partijen spelen, met een tegenstander, daarvan hield ik mij ver. Tien jaar nadat ik was opgehouden leerde ik een vrouw kennen met wie het zo boterde dat we trouwplannen kregen. Op een dag kwam ik thuis en omdat ik zwijgzaam en in mezelf gekeerd was vroeg zij of er iets was. ‘Nee, nee’ zei ik haastig. Maar omdat ik haar bleef ontwijken en strak voor me uitkeek drong zij aan, bang dat ik vreemd gegaan was. En dat was ook zo, ik was naar het schaakcafé op de Bloemgracht gegaan en was me daar te buiten gegaan aan een serie vluggertjes met Rik Lith, ook een verslaafde, maar niet een die zoals ik droog stond. ‘Ik moet je iets bekennen’ zei ik beschaamd. Zij schrok, bang dat het huwelijk afgezegd zou gaan worden vanwege een rivale. Toen ik opgebiecht had dat ik geschaakt had schoot zij in een slappe lach. ‘Gescháákt? vroeg zij onnozel , ‘nou en?’

Toch speelde ik wel eens een enkele keer, als ik het voorwendsel had dat het mijn politieke werk diende. Bijvoorbeeld toen burgemeester Samkalden bij me op bezoek kwam, in 1970, die van Ed van Thijn de opdracht had gekregen om eens een ander gezicht te laten zien en niet altijd zo bars moest zijn tegen opstandige jongeren. Dat werd wel een diplomatiek succes, het partijtje werd remise en kwam op de voorpagina van het Parool terecht. 

Eens had ik tot aan het ochtendkrieken op de ambtswoning van de burgemeester aan de Herengracht zitten vergaderen toen ik buiten een jongen op gymschoenen ontmoette die me nieuwsgierig vertelde dat hij Max Pam heette. Hij had die nacht uit een brandend huis moeten springen terwijl hij bij zijn vriendin zijn schaakrubriek voor de krant had zitten schrijven. Hij was zo nieuwsgierig naar het Van Duijngambiet en zo grappig dat ik bezweek, Vooruit één potje dan, maar het liep natuurlijk uit de hand.

Of ik speelde in het team van de gemeenteraad, dat het tegen een team van keurige journalisten moest opnemen. Zo kwam ik eens tegenover Lodewijk Prins te zitten, die tot hoon van Jan-Hein Donner tot grootmeester was benoemd terwijl Prins volgens hem geen loper van een paard kon onderscheiden. Ik won van hem en dat gaf me het gevoel dat ik toch echt wel talent had en dan schaakdroomde ik ‘s nachts. Zelfs later als boer in Groningen lag ik wel eens op mijn rug, de handen gevouwen onder mijn hoofd, in het hooi stiekem te analyseren. Ik was toen al met haar getrouwd en zij nam het me niet kwalijk, hoewel ik haar dringend gevraagd had me die kunstjes uit mijn hoofd te praten.

Maar natuurlijk werd ik niet meer lid van een schaakclub en ik hield braaf vol me aan de revolutie te wijden, nu aan de groene. Pas in 1994 zag ik mijn kans weer schoon om zogenaamd in dienst van de revolutie een simultaan te geven, als stunt voor de gemeenteraadsverkiezingen, op de Noordermarkt tegen een stuk of veertig tegenstanders. Ik vrat mijn tegenstanders op en genoot. Ik merkte niet dat ik echt wel slechter was gaan spelen, want in de rij van mijn tegenstanders zaten geen clubspelers. Even kwam het in me op om weer wedstrijden te gaan spelen, maar dat drukte ik snel de kop in. Ik zou me dat ernstig kwalijk nemen.

Toen kwam 2003, het jaar van mijn lange liefdesverdriet. Ik stond nog steeds droog, afgezien van wat vluggertjes in de schaakkelder op de Bloemgracht. Ik herinnerde me dat ik in mijn jeugd graag schaakte als ik liefdesverdriet had en dat het dan helemaal weg was, omdat ik in een andere wereld verkeerde. Misschien zou het goed voor me zijn weer eens te schaken, overwoog ik met slimme zelfmisleiding. Ik speelde een paar partijtjes, maar nam mezelf dat toch kwalijk en kreeg extra wroeging. Ik had wel wat beters te doen toch? Maar in mijn ldvd zocht ik het gezelschap van oude schaakvrienden, gevaarlijke vrienden dus; en met Frans Smit, die toen secretaris was van de Schaakbond Groot Amsterdam.