Ik weet niet of het iets met de komkommertijd te maken heeft, maar de afgelopen weken kon je in de krant menig stukje aantreffen van cultuurpessimisten die onze beschaving langzaam ten onder zag gaan. Om een of andere reden wordt dit steeds in verband gebracht met de verregaande individualisering van onze samenleving. In het Westen leven wij in een individualistische maatschappij, in tegenstelling tot het Verre Oosten, waar men in een collectivistische maatschappij zou leven. Waarom de een desastreus zou zijn voor onze beschaving en de ander niet is raadselachtig, maar daar is het me niet om te doen. Ik zit met die individualisering en al dat onheil dat daar mee gepaard gaat.

Individualisering betekent zoiets als het in alle vrijheid kunnen nemen van beslissingen en kunnen maken van keuzes als individu, als persoon, zonder dat er druk op je wordt uitgeoefend door een groter geheel, familie, buurt, dorp en natuurlijk traditie. Of zoiets echt bestaat lijkt me twijfelachtig. Individuen die volstrekt hun eigen gang gaan en zich helemaal niets van anderen aantrekken, komen nauwelijks voor en moeten als pathologische gevallen beschouwd worden. Niettemin schijnt het probleem te zijn dat deze individualisering aanleiding is voor egoïsme, slechts aandacht voor het eigen belang, het grote graaien en natuurlijk het verwerpelijke consumptisme. Kopen, kopen, kopen.

Wat dit laatste betreft, een in alle vrijheid genomen beslissing is dat kopen geenszins. Het wordt van hogerhand krachtig gestimuleerd om onze economie te laten groeien, zodat we meer kunnen kopen, zodat......... etc. En het is zeker geen daad waarin mensen zich manifesteren als individu, want het gebeurt massaal - half Nederland trekt en masse elke Zondag naar het centrum van Amsterdam om filegewijs te proberen de auto in de parkeergarage van de Bijenkorf te lozen en de warenhuizen en winkelstraten te bezoeken. Niet om te kijken, maar om te kopen. En om te kopen wat iedereen koopt. Als er ergens sprake is van kuddegedrag is het wel in het consumptisme.

Van het grote graaien zijn talloze voorbeelden. Maar arm of rijk, iedereen wil meer geld. Dat heb je nodig als je meer wilt consumeren en dat is een heilige plicht en een van de waarden die door onze Premier Balkenende gepropageerd wordt. En als je al goed verdient, moet er heel wat bovenop wil je het verschil merken, dus dat sommige mensen jaarlijks met tonnen naar huis gaan is niet onbegrijpelijk. De vreugde daarover is echter van korte duur, want geld maakt niet gelukkig. Is deze ontwikkeling desastreus voor onze beschaving? Dat hangt er maar van af. Een dominant kenmerk van onze Westerse beschaving is onze kapitalistische instelling, waarin het marktmechanisme domineert en we geacht worden keuzes te maken die ons het meeste voordeel opleveren. Egoïstisch gedrag wordt dus gedicteerd en is helemaal geen kwestie van keuzevrijheid. Het is inmiddels een Westerse traditie, overgewaaid van de andere kant van de Atlantische Oceaan, en nog niet zo heel lang gevestigd, maar wel vastgelegd in de Europese grondwet, die wij in Nederland weliswaar hebben afgewezen, maar niet vanwege dit uitgangspunt.

Voor een sociaal-democraat is dit allemaal een gruwel, maar als hij leeft in een geïndividualiseerde maatschappij, kan hij ook andere keuzes maken. En ook dat gebeurt. In Nederland wordt bijvoorbeeld het overgrote deel van de zieken en behoeftigen verzorgd door mensen uit de directe omgeving, de zogenaamde mantelzorg. Zonder die mantelzorg zouden de ziektekosten, die nu al de pan uit rijzen, volledig onbetaalbaar zijn. Mantelzorgers zijn mensen die dus niet hun geld inzetten, maar hun tijd, omdat ze het belangrijk vinden iets zelf te doen, dat ze ook misschien zouden kunnen kopen. Geheel belangeloos is het gedrag van mensen nooit. Er staat vast wel iets tegenover als 'een goed gevoel' of 'het ontlopen van schuldgevoelens', maar het gaat niet om een materiele opbrengst.

Nederland kent ook, in vergelijking met de omringenden landen, een groot aantal mensen dat werkt als vrijwilliger. Hand-en-span-diensten leveren voor allerlei organisaties, projecten en ondernemingen, zonder financiële tegemoetkoming. Dat is onder andere mogelijk doordat in Nederland zoveel mensen al op relatief jonge leeftijd van arbeid zijn vrijgesteld, maar dat neemt niet weg dat veel mensen dit toch beschouwen als een soort burgerplicht. Een gedeeltelijke compensatie voor hun gelukkige financiële omstandigheden. Ook dit is niet geheel belangeloos, want niets doen en de tijd in ledigheid doorbrengen, daar worden mensen niet vrolijker van.

Verder zijn er talloze mensen, die hun onwaarschijnlijke inkomens niet besteden aan grotere huizen, meer en duurdere auto's, exotischer vakanties of exorbitantere boten, maar aan het verzamelen van kunst, het steunen van ontwikkelingsprojecten of het oprichten van fondsen voor kansarme jongeren. Er zijn, kortom, mensen die hun individuele mogelijkheden heel goed gebruiken. Een opmerkelijke uitzondering hierop vormt ons Koningshuis, dat niet alleen leeft op kosten van de gemeenschap –gezien hun eigen vermogen zouden ze daar best van af kunnen zien maar dat ook dat eigen vermogen nooit heeft ingezet voor iets waarvan de gemeenschap zou kunnen profiteren.

Als er een bedreiging is voor onze beschaving, is dat naar mijn idee, dat we een kapitalistische maatschappij zijn, waarin we geacht worden bepaalde keuzes te maken. Gelukkig zijn we daarnaast ook een individualistische maatschappij en dat stelt ons in de gelegenheid om eigen keuzes te maken, keuzes die afwijken van wat ons door die kapitalistische instelling wordt opgedrongen. Geld heeft maar een heel beperkte waarde. De meeste dingen, die mensen belangrijk vinden gezondheid, prettige intieme relaties, aardige kinderen, hartelijke vrienden, bevredigend werk zijn niet voor geld te koop. Keuzevrijheid bij de aanschaf van goederen en diensten is een stressverwekkende aangelegenheid, vooral voor die goederen en diensten waarvan mensen op aan moeten kunnen en waarvoor de Staat zijn verantwoordelijkheid zou moeten nemen.