Je kan geen krant opslaan of er staat te lezen dat er weer een X-aantal ‘overgewichtige’ mensen zijn bij gekomen. Veel te zwaar, met alle gevolgen voor de gezondheid van dien: suikerziekte, hart- en vaatziekten, gewrichtsontstekingen. Je ziet ze om je heen. Zoals je ook broodmagere mensen tegenkomt, de bezemstelen zonder enige welving, die ook allerlei risico's lopen. Daar wordt in de media veel minder aandacht aan besteed, wellicht omdat hun aantal niet zo spectaculair toeneemt. De mageren en de dikken lijden beiden aan een eetstoornis.

Officieel (volgens het diagnostisch classificatiesysteem DSM-IV) zijn er twee eetstoornissen: anorexia nervosa en boulimia nervosa. Zij zijn beide recentelijk erkend als iets waarvoor je hulp moet zoeken. In feite zijn er veel meer eetstoornissen (je vingers opkluiven, poep eten, urine drinken, om er maar eens een paar te noemen), maar die komen vooral voor bij geestelijk gehandicapte kinderen.

Eigenlijk is het heel vreemd dat deze twee eetstoornissen in één adem genoemd worden, want ze hebben weinig overeenkomst. Boulimia nervosa lijkt op obesitas, een gewichtsprobleem. Mensen die er aan lijden kunnen het eten niet laten, een dwangstoornis waardoor ze 'dicht groeien' of waardoor ze oneigenlijke middelen te baat nemen om het geconsumeerde voedsel weer te lozen. Deze stoornissen zijn bovendien betrekkelijk nieuw, problemen van deze tijd. Veel en onbedwingbaar eten wordt tegenwoordig opgevat als een probleem; dikke, volgevreten vrouwen zijn eeuwenlang het schoonheidsideaal geweest, een teken van welvaart en luxe. Dat obesitas nu weinig aanzien heeft is een cultureel-maatschappelijk probleem, maar het wortelt in een traditie.

Bij anorexia gaat het om iets heel anders, namelijk om het tot een minimum beperken van de voedselinname, vanuit de drang om jezelf zo klein mogelijk te maken. De term anorexia is gemunt door Sir William Gull in 1873, er zijn al in de 16e en 17e eeuw gevallen van anorexia beschreven, maar het gedrag is veel ouder. Ook anorexia wortelt in een traditie; het hoort bij de rituelen van verschillende godsdiensten. Anorexia kan bijvoorbeeld opgevat worden als een vorm van vasten en vasten is in de Islamitische gemeenschap nog heel gewoon, maar tot voor kort ook een goed katholiek gebruik, aansluitend op het carnaval. Bij anorexia gaat het niet meer om gewoon vasten, maar om het jezelf uithongeren. En dat is ook al een oud christelijk gebruik.

Er is een verband tussen godsdienstfanatisme en anorexia. Dat viel mij voor het eerst op bij het lezen van het levensverhaal van de Heilige Maagd van Schiedam, Lidwina (1380 - 1433), die 26 jaar lang geleefd zou hebben van niet meer dan de heilige hostie. En zij bleek niet de enige die na versterving heilig was verklaard.

Het heilig verklaren van mensen die zich voor het geloof buitengewoon verdienstelijk hadden gemaakt is een oude Roomse gewoonte en stamt al uit de eerste eeuwen van het christendom. De eerste heiligen zijn echter allemaal martelaren, die na zware pijnigingen geweldadig aan hun einde kwamen omdat ze hun geloof niet wilden afzweren. Dat kon natuurlijk alleen in een tijd dat een christen nog een vreemde eend in de bijt was en vervolgd werd vanwege zijn afwijkende overtuiging. Toen iedereen gekerstend was en de christenen zelf overgingen tot vervolging van ongelovigen en ketters, moest om heilig verklaard te worden uit een ander vaatje getapt worden.

Wonderen verrichten, bijvoorbeeld, of voedsel weigeren, om fysiek te verdwijnen om een plaats in de hemel te verdienen. Die uithongering en de lichamelijke ongemakken die er het gevolg van zijn, gaan vaak gepaard met hallucinaties, waarin Jezus of Maria zich in visioenen aan hen openbaarden; dat is natuurlijk niet niks. Dat weigeren van voedsel met het oog op een hoger doel was vooral populair tussen ongeveer 1300 en 1600, want tijdens de reformatie werden vrouwen die van heel weinig voedsel konden leven beschouwd als heksen. Het kan verkeren. Overigens gebeurde dat versterven niet alleen door vrouwen, maar wel voornamelijk. Zoals anorexia voornamelijk voorkomt bij meisjes en zeldzaam is bij jongens.

Zou de heiligheid van anorexia uit de middeleeuwen nog een rol spelen bij de huidige anorexiepatiëntjes? De stoornis wordt nu vooral toegeschreven aan een verkeerd lichaamsbeeld, gestoorde gezinsverhoudingen en de invloed van de media, die extreem slanke modellen (zelf vaak anorexiepatiënten) aan ons presenteren, waardoor vrouwen ontevreden worden met hun eigen lichaam en zichzelf op regime zetten. Het aantal vrouwen dat van tijd tot tijd op dieet is (naar schatting 90% van alle vrouwen) is echter vele malen groter dan het aantal vrouwen dat aan anorexia lijdt. Het is een kleine groep van voornamelijk jonge vrouwen die het vasten niet kunnen laten en het is onwaarschijnlijk dat zij dit doen om op die uitgemergelde fotomodellen te lijken, tenzij zij zelf model willen worden. Wat zij er precies mee willen bereiken is niet zo duidelijk.

Staat het ontwikkelen van een volwassen vrouwenlichaam hen tegen? Anorexia wordt ook wel in verband gebracht met perfectionisme en de behoefte aan controle, die op allerlei gebieden kan falen, maar zich wel kan manifesteren als het er omgaat de groei en ontwikkeling van het eigen lichaam in bedwang te houden. Bij het bijna geheel stoppen met eten is echter geen sprake van controle. Je komt weliswaar niet meer aan, je valt alleen maar af, want je kunt niets meer eten. Het lichaam kan geen voedsel meer verdragen en er is sprake van versterving, als er niet wordt ingegrepen. Zij zijn in een fase beland waarin ook hongerstakers terecht komen en oude mensen die voor de dood door versterving kiezen. Veel zeggenschap over het functioneren van je eigen lichaam heb je dan niet meer.

Er lijkt wel enige overeenkomst met de heilige anorexiapatienten. Hun idee 'hoe minder lichaam, hoe meer ziel' is wellicht nu 'hoe minder lichaam, hoe meer geest' en de beloning na de dood is vervangen door een grote hoeveelheid bezorgde aandacht bij het leven. Weinig eten heeft een symboolfunctie, zoals vasten dat ook heeft. Met het slankheidideaal dat de media presenteren heeft dat niet veel te maken. Daar trekt toch niemand zich iets van aan. Anorexiapatienten, heilig of niet, zijn hun eigen beulen, bij gebrek aan andere mogelijkheden om het martelaarschap te verwerven.

 

********************