archiefvorig nr.lopend nr.

Vermaak en Genot > Een omweg waard delen printen terug
De eendenkooi in Ternaard Dik Kruithof

1810VG Ternaard1Om zelf ook eens een eendenkooi te zien reden we naar Ternaard, want daar ligt er volgens de kaart één op een van de weg af goed zichtbare plaats. Dat is niet zo erg gewoon, want rust en stilte was een vereiste rond eendenkooien. Onze natuurbeschermingsorganisatie It Fryske Gea is ook terughoudend met verhalen over haar eendenkooien en schrijft vooral over die van Piaam, waar open dagen worden georganiseerd. Later vond ik nog een open dag van de eendenkooi van Giekerk, waar op 6 oktober vrijwilligers lieten zien hoe een eendenkooi werkt.

Uitdrukkingen als ‘achter de schermen’ en ‘de pijp uitgaan’ stammen uit de tijd dat een kooiker eenden ving. Overtrekkende eenden werden verleid een rustpauze in te lassen in een mooi door bomen omgeven waterplas, waar soortgenoten rustig op het water dobberden. Achter rietschermen rond het water liepen de kooiker en zijn kooikershondje, een ras dat erop getraind was om nooit te blaffen maar zich wel zo nu en dan te laten zien zodat de eenden nieuwsgierig zijn en achter het hondje aan gaan. In de hoeken van het meertje waren uitlopers, pijpen geheten, waar de eenden voorzichtig heen gelokt werden door het hondje en de eigen eenden die al bij de plas hoorden (en die wisten dat ze daar gevoerd werden). Gingen de bezoekers met ze mee zo’n pijp in dan werden ze gevangen, want de pijpen waren aan de bovenkant gesloten met oude visnetten. De gevangen eenden werden vervolgens verkocht, want deze lekkernij was vroeger een lucratieve inkomstenbron.

It Fryske Gea schrijft mooi over de natuurwaarde: Rondom Lytse Geast liggen drie van deze mysterieuze eendenkooien, genaamd Mulderskoai, Casteleinskoai en Van Asperenkoai. Ze liggen verborgen in het landschap. Het enige dat je ziet is een bosje in de groene weilanden. Toen de kooien aangelegd werden hadden ze een strategische ligging aan de Louwsmar, bij de rand van het dorpje Lytse Geast. Het meertje is in 1780 drooggemalen en mede daardoor verloren de eendenkooien hun functie. De drie eendenkooien lijken aan de ene kant op elkaar. Ze hebben allemaal een mooie kooiplas, vangpijpen en rietschermen.

Toch zijn er ook verschillen.1810VG Ternaard2 De begroeiing van de kooibossen varieert door de bodemsamenstelling. De Casteleinskoai ligt bijvoorbeeld op zandgrond met veel eiken, berken en lijsterbessen. De lijsterbes is in de winter een soort permanente voedertafel. Veel vogels maken dankbaar gebruik van zijn eetbare bessen. De Van Asperenkoai ligt op kleigrond en hierdoor vind je hier veel iep, es en esdoorn. De Mulderskoai is veel natter, omdat hij op veengrond ligt. Elzen zijn hier goed tegen bestand en vind je daar dan ook.

Rust was belangrijk voor eendenkooien. Die rust werd in Friesland vastgelegd in het afpalingsrecht dat bepaalde dat er in een straal van meestal 1200 meter rond het middelpunt van de kooi geen verstorende activiteiten mochten plaatsvinden. Dat heeft ertoe geleid dat kooien afgezonderd lagen en afgezonderd bleven. Voor de landschappelijke waarde zijn ze nu nog van grote betekenis omdat er zeldzame planten, schimmels, mossen, insecten en vlinders voorkomen en het vaak broedgebied is van zeldzame vogels.

Mast geeft in zijn boek aan dat de oudste vermelding van de eerste eendenkooi van Ternaard van 1664 is: op een kaart in een boek staat een bosschage met de tekst Vogel koy. De laatste vermelding is van 1760. In het veld is van deze eendenkooi geen spoor meer te vinden, naast de voormalige kooikerswoning staan nu grote aardappelloodsen. De eerste vermelding van een nieuwe eendenkooi dichter bij de Waddenzee is van 1756, toen de eigenaren van de oude kooi besloten tot de aanleg van een nieuwe kooi. Van die nieuwe kooi is in de archieven heel veel teruggevonden, zo werd de kooi in 1835 in de Leeuwarder Courant te koop aangeboden, was er in 1899 veel hinder van Engelsen die op de Waddenzee met een hagelkanon jacht maakten op waterwild en werd het kooirecht in 1906 geschonden door de diefstal van 200 stuks eendeneieren.

In Nederland zijn in de loop der tijden naar schatting ongeveer 1000 eendenkooien geweest, waarvan ruim 430 in de provincie Fryslân. Daarvan zijn er nog 27 geregistreerde eendenkooien over.

(over het boek schreef ik in het vorige nummer).

------
De plaatjes zijn van de schrijver


© 2021 Dik Kruithof meer Dik Kruithof - meer "Een omweg waard" -
Vermaak en Genot > Een omweg waard
De eendenkooi in Ternaard Dik Kruithof
1810VG Ternaard1Om zelf ook eens een eendenkooi te zien reden we naar Ternaard, want daar ligt er volgens de kaart één op een van de weg af goed zichtbare plaats. Dat is niet zo erg gewoon, want rust en stilte was een vereiste rond eendenkooien. Onze natuurbeschermingsorganisatie It Fryske Gea is ook terughoudend met verhalen over haar eendenkooien en schrijft vooral over die van Piaam, waar open dagen worden georganiseerd. Later vond ik nog een open dag van de eendenkooi van Giekerk, waar op 6 oktober vrijwilligers lieten zien hoe een eendenkooi werkt.

Uitdrukkingen als ‘achter de schermen’ en ‘de pijp uitgaan’ stammen uit de tijd dat een kooiker eenden ving. Overtrekkende eenden werden verleid een rustpauze in te lassen in een mooi door bomen omgeven waterplas, waar soortgenoten rustig op het water dobberden. Achter rietschermen rond het water liepen de kooiker en zijn kooikershondje, een ras dat erop getraind was om nooit te blaffen maar zich wel zo nu en dan te laten zien zodat de eenden nieuwsgierig zijn en achter het hondje aan gaan. In de hoeken van het meertje waren uitlopers, pijpen geheten, waar de eenden voorzichtig heen gelokt werden door het hondje en de eigen eenden die al bij de plas hoorden (en die wisten dat ze daar gevoerd werden). Gingen de bezoekers met ze mee zo’n pijp in dan werden ze gevangen, want de pijpen waren aan de bovenkant gesloten met oude visnetten. De gevangen eenden werden vervolgens verkocht, want deze lekkernij was vroeger een lucratieve inkomstenbron.

It Fryske Gea schrijft mooi over de natuurwaarde: Rondom Lytse Geast liggen drie van deze mysterieuze eendenkooien, genaamd Mulderskoai, Casteleinskoai en Van Asperenkoai. Ze liggen verborgen in het landschap. Het enige dat je ziet is een bosje in de groene weilanden. Toen de kooien aangelegd werden hadden ze een strategische ligging aan de Louwsmar, bij de rand van het dorpje Lytse Geast. Het meertje is in 1780 drooggemalen en mede daardoor verloren de eendenkooien hun functie. De drie eendenkooien lijken aan de ene kant op elkaar. Ze hebben allemaal een mooie kooiplas, vangpijpen en rietschermen.

Toch zijn er ook verschillen.1810VG Ternaard2 De begroeiing van de kooibossen varieert door de bodemsamenstelling. De Casteleinskoai ligt bijvoorbeeld op zandgrond met veel eiken, berken en lijsterbessen. De lijsterbes is in de winter een soort permanente voedertafel. Veel vogels maken dankbaar gebruik van zijn eetbare bessen. De Van Asperenkoai ligt op kleigrond en hierdoor vind je hier veel iep, es en esdoorn. De Mulderskoai is veel natter, omdat hij op veengrond ligt. Elzen zijn hier goed tegen bestand en vind je daar dan ook.

Rust was belangrijk voor eendenkooien. Die rust werd in Friesland vastgelegd in het afpalingsrecht dat bepaalde dat er in een straal van meestal 1200 meter rond het middelpunt van de kooi geen verstorende activiteiten mochten plaatsvinden. Dat heeft ertoe geleid dat kooien afgezonderd lagen en afgezonderd bleven. Voor de landschappelijke waarde zijn ze nu nog van grote betekenis omdat er zeldzame planten, schimmels, mossen, insecten en vlinders voorkomen en het vaak broedgebied is van zeldzame vogels.

Mast geeft in zijn boek aan dat de oudste vermelding van de eerste eendenkooi van Ternaard van 1664 is: op een kaart in een boek staat een bosschage met de tekst Vogel koy. De laatste vermelding is van 1760. In het veld is van deze eendenkooi geen spoor meer te vinden, naast de voormalige kooikerswoning staan nu grote aardappelloodsen. De eerste vermelding van een nieuwe eendenkooi dichter bij de Waddenzee is van 1756, toen de eigenaren van de oude kooi besloten tot de aanleg van een nieuwe kooi. Van die nieuwe kooi is in de archieven heel veel teruggevonden, zo werd de kooi in 1835 in de Leeuwarder Courant te koop aangeboden, was er in 1899 veel hinder van Engelsen die op de Waddenzee met een hagelkanon jacht maakten op waterwild en werd het kooirecht in 1906 geschonden door de diefstal van 200 stuks eendeneieren.

In Nederland zijn in de loop der tijden naar schatting ongeveer 1000 eendenkooien geweest, waarvan ruim 430 in de provincie Fryslân. Daarvan zijn er nog 27 geregistreerde eendenkooien over.

(over het boek schreef ik in het vorige nummer).

------
De plaatjes zijn van de schrijver
© 2021 Dik Kruithof
powered by CJ2