Ik definieer literatuur losjes en uitermate subjectief als ‘al het geschreven materiaal dat je stimuleert om op ontdekkingsreis te gaan in je eigen hersenpan’. In ‘Dode Polen’ schreef ik dat het eerste verhaal dat ik ooit van Stefan Themerson las Wooff, wooff, or who killed Richard Wagner? (1951) was. Ik herinnerde mij niet meer waar het precies over ging, maar wel dat het dat het bij mij de weldadige sensatie van die cerebrale trektocht had veroorzaakt. Door de wonderen van Internet ontdekte ik dat het boekje nog steeds bij Atheneum in Amsterdam te koop was. En wat lees ik? ‘Of iets een kunstwerk is of niet, hangt van jou af, als lezer. Jij, als auteur, zegt wat je hebt te zeggen en dan is het verder volledig een zaak van de lezer.’ De hoofdpersoon merkt dit op om uit te leggen waarom hij de tekst van een oude lingeriereclame mag interpreteren als een surrealistisch gedicht van grote schoonheid. Hij vindt dat de tekst – superbly embroidered. @sixty-three o! etc. – meer ritme, melodie en zeggingskracht heeft dan de volledige werken van mensen als Richard Wagner, Friedrich Nietszche, of Henri Bergson.

Het krantenknipsel waar de reclametekst in staat steekt uit de zak van een oude zwerver. Even later wordt de – naamloze - hoofdpersoon gearresteerd op verdenking dat hij deze zwerver, genaamd Richard Wagner, vermoord heeft. Het feit dat deze een willekeurige tekst hoger waardeert dan het libretto van Das Rheingold had de oude heer Wagner de das omgedaan. Na zijn arrestatie deelt de politie hem mee dat ook Nietszche en Bergson kort daarvoor vermoord zijn en dat hij ook van die de moorden wordt verdacht. Als de arrestant verklaart dat hij alleen maar kan lachen om Wagner, misselijk wordt van Nietzsche en om Bergson alleen zijn schouders op kan halen, is zijn lot bezegeld. Hij wordt wegens moord ter dood veroordeeld.

En zo is het. Lezers kunnen schrijvers ter dood veroordelen door ze niet meer te lezen. De moord op Bergson is waarschijnlijk gelukt, Nietzsche en Wagner zijn sinds Themerson Wooff, wooff schreef weer uit het graf herrezen. Lezers kunnen schrijvers namelijk ook weer uit de dood opwekken. Themerson is wat mij betreft een van die vergeten schrijvers die zo snel mogelijk gereanimeerd dienen te worden.

Wooff, wooff, or who killed Richard Wagner? is een absurdistisch drama en een prachtige verhandeling over drama tegelijkertijd. De term drama wordt gebruikt als aanduiding voor boeken, toneelstukken en films waarin de karakterontwikkeling van de hoofdpersonen centraal staat. Drama wordt pas echt interessant als de karakterontwikkeling van de hoofdpersonen niet al te harmonieus verloopt, maar onderling botst en tot grote emotionele conflicten leidt. Lampadephor Metaphrastes, de vriend van de ikpersoon heeft er zijn beroep van gemaakt om dit soort conflicten juist te voorkomen. Hij is ‘interpretator’. Dat is een heel ander beroep dan vertaler. Hij vertaalt niet, hij onderzoekt de logica die achter bepaalde uitspraken zit en wel in opdracht van de machtigen der aarde. Deze zijn namelijk gedwongen om iedere uitspraak vanuit meerdere perspectieven te kunnen bezien om drama’s te voorkomen. Lampadephor’s werk is dan ook van onschatbare waarde bij het bewaren van de wereldvrede.

Drama ontstaat als de logica van de afzonderlijke hoofdpersonen, met of zonder hulp van een ‘interpretator’, niet verzoend wordt, maar als hun logisch gegronde ‘waarheden’ met elkaar in conflict raken. Daarom kent overtuigend drama ook nooit duidelijke good guys en bad guys. Als interpreterende lezer moet je je in de positie van alle personages – en niet alleen in die van de hoofdpersoon - kunnen verplaatsen.

Lampadephor Metaphrastes, een naam die volgens mij zoiets betekent als Lampdragende Samensteller (hij licht toe en stelt uit de diverse logica een voor alle partijen aanvaardbare interpretatie van de waarheid samen), is bang dat hij ooit het slachtoffer zal worden van een met zijn belang conflicterende logica, die weigert zich meervoudig te laten interpreteren. Zijn angst is heel concreet. Hij is bang dat iemand het ooit logisch zal vinden om zijn linker been en zijn rechter arm te amputeren

In Griekse tragedies speelt meestal een orakelspreuk de rol die Themerson hier aan de logica toedicht. En net zo onafwendbaar als het lot de voorspelling dat Oidipous zijn vader zou doden en zijn moeder zou trouwen deed uitkomen, leidt de heersende enkelvoudige logica uiteindelijk inderdaad tot de logische wens om Metaphrastes rigoureus te kortwieken. Ondanks zijn grote vakkennis als interpretator lukt het hem niet te voorkomen dat deze enkelvoudige logica tot een drama met een zeer tragisch einde leidt.

Themerson heeft in Wooff, woof, or who killed Richard Wagner? in 65 korte pagina’s het drama op zo’n manier tot zijn essentie teruggebracht dat het nog lang nasuddert in mijn hersenpan.

 

 

*********************************************************

Literatuur en kunst onder één dak bij Buddenbrooks aan het Noordeinde in

Den Haag. Ga voor nadere informatie naar www.buddenbrooks.nl .