archiefvorig nr.lopend nr.

Nummer 15
Jaargang 1
10 juni 2004
Beschouwingen > Een rustig mens delen printen terug
Vertaalster Bertie van der Meij over kweestende Zweden Theo Capel

0115 Vertaalster ...Dit jaar is het geschenkboekje in het kader van de Maand van het Spannende Boek van de hand van de Zweedse auteur Henning Mankell (Het Graf). Zijn vaste hoofdpersoon commissaris Wallander kuiert daar weer bedaagd in rond. Mankell is langzamerhand een wereldberoemde Zweed door zijn politieromans, misschien nog wel beroemder dan indertijd Sjöwall en Wahlöö. Bertie van der Meij is een van zijn Nederlandse vertalers, maar zij had na één boek genoeg van de auteur. 'Ik vond er niets aan. Het was wel spannend en er zat ook maatschappijkritiek in, maar als vertaalster was het niets voor mij. Ik vind het een nonchalante auteur die geen moeite doet om iets mooi te zeggen. En het staat vol met herhalingen. Ik kwam tientallen zinnen tegen als "Wallander keek op zijn horloge en zag dat het half drie was", "Het was kwart voor vijf. Wallander dacht eraan om naar huis te gaan". Dat soort zinnen. Dat is gewoon saai.'

Maar past dat niet bij het beeld dat wij van Zweden hebben? Een Zweed is zwijgzaam, sloom, in zichzelf gekeerd en neemt het leven zwaar. Ze is het daar in het geheel niet mee eens op basis van een verblijf van enkele jaren in het land en veelvuldig bezoeken daarna. 'Het is wel zo dat je geduld met Zweden moet hebben, maar als ze je leren kennen, zijn ze zeer hartelijk en zorgzaam. Zweden staan wel veel meer dan wij Nederlanders in contact met de natuur. Het is een uitgestrekt, dun bevolkt land. De natuur is heel belangrijk voor hen en dat geeft meer rust dan wij gewend zijn. Nederlanders zijn misschien socialer, maar ook luidruchtiger en aanmatigend. Alsof dat altijd even leuk is.'

Na haar schooltijd kwam Bertie van der Meij te werken op een universitaire bibliotheek, waar ze collega's had die in diverse vreemde talen waren gespecialiseerd. Zo waren er mensen die de Scandinavische talen beheersten of de Slavische. Dat sprak haar aan en ze aarzelde of ze Zweeds of Russisch zou gaan doen. Voordat het zo ver was moest ze eerst nog in de avonduren haar vwo-diploma halen. Uiteindelijk koos ze voor Zweeds in plaats van Russisch. Dat had met name een praktische kant. Zweeds ligt dichter bij het Nederlands en je hoefde niet zoveel colleges te volgen, zodat de combinatie van studie en werken mogelijk bleef. Ze kreeg nooit spijt van haar keus. Ze trouwde met een medestudent en ging met hem een paar jaar naar Lund in Zweden. Dat leidde ook tot haar eerste vertaalwerk (een boekje over seksuele voorlichting voor kinderen in vertellende vorm). Door werk en kinderen bleef de studie liggen, maar halverwege de jaren negentig maakte ze een eindspurt en behaalde ze haar doctoraalexamen Zweedse Taal- en Letterkunde. Ze maakte een scriptie over het werk van Hjalmar Söderberg, een literator uit het begin van de 20e eeuw. Dat kwam de auteur achteraf nog ten goede toen ze in 2000 tot haar grote verrassing de Nijhoffprijs voor haar vertaalwerk uit het Zweeds kreeg.

'Met de post kwam een brief van het Prins Bernhardfonds en daarin las ik dat ik de Nijhoffprijs zou krijgen. Of ik wou laten weten of ik hem wilde accepteren.' Daarover hoefde ze niet na te denken. De prijs bedroeg toen 100.000 gulden (inmiddels voor latere winnaars opgehoogd tot 50.000 euro), waarvan een kwart vrij te besteden was en driekwart aan vertaalprojecten naar keuze van de winnaar. Bertie van der Meij kan zo boeken vertalen die ze zelf de moeite waard vindt, maar waarin een uitgever commercieel niet veel ziet. Door het vertaalhonorarium uit haar prijs te halen, wordt het financièle risico voor de uitgever beperkter en komt het alsnog tot een publicatie. Hjalmar Söderberg was een van de eersten die hiervan profiteerde. Eerst verscheen Het Ernstige Spel (Den Allvarsamma Leken) en in deze periode Dokter Glas (Doktor Glas). Söderberg werd in zijn tijd nooit in het Nederlands uitgebracht. In de jaren zeventig verscheen wel Dokter Glas, maar zij vond die vertaling maar matig en besloot dat de auteur beter verdiende. De liefde en dan vooral de grillen van de liefde en het feit dat liefde zowel gelukkig als ongelukkig kan maken vormt de thematiek van Söderberg en dat op een lichte, soms satirische toon. De naïeve lezer heeft eigenlijk niet in de gaten dat zijn werk al een eeuw oud is.

Vertalen is een eenzaam beroep. Ze zit achter haar computer met de Dikke van Dale op CD-Rom en een Zweeds verklarend woordenboek bij de hand. Soms zoekt ze woorden op in het Woordenboek der Nederlandse Taal en, op het internet, in een Zweeds equivalent hiervan. 'Ik begin altijd met een voorlopige versie. Het belangrijkste is om je in de auteur in te lezen en het gaat er toch om te proberen zijn of haar stijl in de vertaling te handhaven. Vaak lees ik ook de zin in het Zweeds hardop. Je kan meestal niet letterlijk vertalen. Zo gebruiken Zweden vaak een andere tijd voor het werkwoord dan wij. Waar zij de verleden tijd hanteren, gebruiken Nederlanders graag de voltooid tegenwoordige tijd. En in het Zweeds heb je veel constructies als "Is er nog iemand die koffie wil?". Dat zeggen wij niet. Bij ons is het "Wil er nog iemand koffie?". Dus behalve dat je goed moet weten wat er in het Zweeds staat, moet je ook veel Nederlands lezen om aan te voelen hoe je dingen in je eigen taal zegt. Ik was met een bundel verhalen van Torgny Lindgren bezig, een auteur van wie ik erg veel houd. Daar kwam 'provligga' in voor dat zoveel betekent als op proef met elkaar naar bed gaan. In het Zweeds heb je het veel dat men nieuwe woorden maakt door samenstelllingen. Wij doen dat niet. Toevallig was ik op dat moment Publiek Geheim van Thomas Rosenboom aan het lezen en daar komt ook zo'n situatie voor. Hij noemt dat 'kweesten', een woord waarvan ik nog nooit had gehoord, maar het bleek te bestaan en precies aan te duiden wat Lindgren bedoelde. 'Venstervrijen' blijkt het ook te heten, hoewel dat zou inhouden dat er geen echte seksuele omgang is. Omdat Lindgren een auteur is die graag dialect hanteert en over boerenmensen schrijft, heb ik toen voor kweesten gekozen.'

Lang bleef Bertie van der Meij part-time in een bibliotheek werken om toch een beetje onder de mensen te blijven. Maar toen ze afstudeerde en ze ook in het bibliotheekwerk van haar studie gebruik wilde maken, kon dat niet. Het gaf de doorslag om zich volledig op het vertalen te richten. De sociale kant bleek redelijk simpel te compenseren door een lidmaatschap van de Werkgroep Vertalers van de Vereniging van Letterkundigen. En uit het vertaalwerk vloeien ook andere contacten voort, zoals een symposium in Stockholm over het werk van Kerstin Ekman, waarvoor vertalers uit allerlei delen van de wereld waren uitgenodigd.

Het budget van de Nijhoffprijs leidt soms tot een dilemma. Gaat ze een werk vertalen dat ze het liefst doet of accepteert ze een gewone opdracht van een uitgeverij? Een project dat ze met veel liefde uitwerkte, was een vertaling van de 18eeeuwse troubadour Carl Bellman dat Sterven van Liefde en Leven van Wijn ging heten. Behalve de liederen staat ook de pianopartituur afgedrukt. Het boek wordt gebruikt bij uitvoeringen en leidde tot veel blijken van waardering, terwijl in het algemeen de vertaler nooit iets hoort van de lezer. Een nieuw project ligt al klaar. Het is een roman die uit de 19e eeuw stamt (Drottningens Juvelsmycke van Carl J.L. Almqvist; Het juweel van de koningin) dat de werkelijk plaatsgevonden moord op koning Gustav III tijdens een gemaskerd bal behandelt. Het grote publiek is er mee bekend als Un Ballo in Maschera (Een gemaskerd bal), een opera van Verdi die overigens in verband met censuur de historische personages van een nieuwe identiteit voorzag. Van vertaler van Zweedse literatuur wordt Bertie van der Meij zo meer een onbezoldigde ambassadrice van het land. De Zweedse staat is haar in ieder geval dankbaar, want in dezelfde tijd dat ze de Nijhoffprijs won, kreeg ze ook een prijs van het Zweedse Schrijversfonds, dat te vergelijken is met ons Fonds voor de Letteren.

Voor het honorarium en vooral voor de leenvergoeding kun je beter gewilde schrijvers als Mankell vertalen. Maar geld verdienen is iets anders dan voldoening vinden. Zweden zouden misschien een sombere, naar binnen gekeerde blik krijgen van deze constatering. Bertie van der Meij heeft voor die situatie een oplossing. Ga rustig je eigen weg en soms valt alles dan precies op zijn plaats.

© 2004 Theo Capel meer Theo Capel - meer "Een rustig mens"
Beschouwingen > Een rustig mens
Vertaalster Bertie van der Meij over kweestende Zweden Theo Capel
0115 Vertaalster ...Dit jaar is het geschenkboekje in het kader van de Maand van het Spannende Boek van de hand van de Zweedse auteur Henning Mankell (Het Graf). Zijn vaste hoofdpersoon commissaris Wallander kuiert daar weer bedaagd in rond. Mankell is langzamerhand een wereldberoemde Zweed door zijn politieromans, misschien nog wel beroemder dan indertijd Sjöwall en Wahlöö. Bertie van der Meij is een van zijn Nederlandse vertalers, maar zij had na één boek genoeg van de auteur. 'Ik vond er niets aan. Het was wel spannend en er zat ook maatschappijkritiek in, maar als vertaalster was het niets voor mij. Ik vind het een nonchalante auteur die geen moeite doet om iets mooi te zeggen. En het staat vol met herhalingen. Ik kwam tientallen zinnen tegen als "Wallander keek op zijn horloge en zag dat het half drie was", "Het was kwart voor vijf. Wallander dacht eraan om naar huis te gaan". Dat soort zinnen. Dat is gewoon saai.'

Maar past dat niet bij het beeld dat wij van Zweden hebben? Een Zweed is zwijgzaam, sloom, in zichzelf gekeerd en neemt het leven zwaar. Ze is het daar in het geheel niet mee eens op basis van een verblijf van enkele jaren in het land en veelvuldig bezoeken daarna. 'Het is wel zo dat je geduld met Zweden moet hebben, maar als ze je leren kennen, zijn ze zeer hartelijk en zorgzaam. Zweden staan wel veel meer dan wij Nederlanders in contact met de natuur. Het is een uitgestrekt, dun bevolkt land. De natuur is heel belangrijk voor hen en dat geeft meer rust dan wij gewend zijn. Nederlanders zijn misschien socialer, maar ook luidruchtiger en aanmatigend. Alsof dat altijd even leuk is.'

Na haar schooltijd kwam Bertie van der Meij te werken op een universitaire bibliotheek, waar ze collega's had die in diverse vreemde talen waren gespecialiseerd. Zo waren er mensen die de Scandinavische talen beheersten of de Slavische. Dat sprak haar aan en ze aarzelde of ze Zweeds of Russisch zou gaan doen. Voordat het zo ver was moest ze eerst nog in de avonduren haar vwo-diploma halen. Uiteindelijk koos ze voor Zweeds in plaats van Russisch. Dat had met name een praktische kant. Zweeds ligt dichter bij het Nederlands en je hoefde niet zoveel colleges te volgen, zodat de combinatie van studie en werken mogelijk bleef. Ze kreeg nooit spijt van haar keus. Ze trouwde met een medestudent en ging met hem een paar jaar naar Lund in Zweden. Dat leidde ook tot haar eerste vertaalwerk (een boekje over seksuele voorlichting voor kinderen in vertellende vorm). Door werk en kinderen bleef de studie liggen, maar halverwege de jaren negentig maakte ze een eindspurt en behaalde ze haar doctoraalexamen Zweedse Taal- en Letterkunde. Ze maakte een scriptie over het werk van Hjalmar Söderberg, een literator uit het begin van de 20e eeuw. Dat kwam de auteur achteraf nog ten goede toen ze in 2000 tot haar grote verrassing de Nijhoffprijs voor haar vertaalwerk uit het Zweeds kreeg.

'Met de post kwam een brief van het Prins Bernhardfonds en daarin las ik dat ik de Nijhoffprijs zou krijgen. Of ik wou laten weten of ik hem wilde accepteren.' Daarover hoefde ze niet na te denken. De prijs bedroeg toen 100.000 gulden (inmiddels voor latere winnaars opgehoogd tot 50.000 euro), waarvan een kwart vrij te besteden was en driekwart aan vertaalprojecten naar keuze van de winnaar. Bertie van der Meij kan zo boeken vertalen die ze zelf de moeite waard vindt, maar waarin een uitgever commercieel niet veel ziet. Door het vertaalhonorarium uit haar prijs te halen, wordt het financièle risico voor de uitgever beperkter en komt het alsnog tot een publicatie. Hjalmar Söderberg was een van de eersten die hiervan profiteerde. Eerst verscheen Het Ernstige Spel (Den Allvarsamma Leken) en in deze periode Dokter Glas (Doktor Glas). Söderberg werd in zijn tijd nooit in het Nederlands uitgebracht. In de jaren zeventig verscheen wel Dokter Glas, maar zij vond die vertaling maar matig en besloot dat de auteur beter verdiende. De liefde en dan vooral de grillen van de liefde en het feit dat liefde zowel gelukkig als ongelukkig kan maken vormt de thematiek van Söderberg en dat op een lichte, soms satirische toon. De naïeve lezer heeft eigenlijk niet in de gaten dat zijn werk al een eeuw oud is.

Vertalen is een eenzaam beroep. Ze zit achter haar computer met de Dikke van Dale op CD-Rom en een Zweeds verklarend woordenboek bij de hand. Soms zoekt ze woorden op in het Woordenboek der Nederlandse Taal en, op het internet, in een Zweeds equivalent hiervan. 'Ik begin altijd met een voorlopige versie. Het belangrijkste is om je in de auteur in te lezen en het gaat er toch om te proberen zijn of haar stijl in de vertaling te handhaven. Vaak lees ik ook de zin in het Zweeds hardop. Je kan meestal niet letterlijk vertalen. Zo gebruiken Zweden vaak een andere tijd voor het werkwoord dan wij. Waar zij de verleden tijd hanteren, gebruiken Nederlanders graag de voltooid tegenwoordige tijd. En in het Zweeds heb je veel constructies als "Is er nog iemand die koffie wil?". Dat zeggen wij niet. Bij ons is het "Wil er nog iemand koffie?". Dus behalve dat je goed moet weten wat er in het Zweeds staat, moet je ook veel Nederlands lezen om aan te voelen hoe je dingen in je eigen taal zegt. Ik was met een bundel verhalen van Torgny Lindgren bezig, een auteur van wie ik erg veel houd. Daar kwam 'provligga' in voor dat zoveel betekent als op proef met elkaar naar bed gaan. In het Zweeds heb je het veel dat men nieuwe woorden maakt door samenstelllingen. Wij doen dat niet. Toevallig was ik op dat moment Publiek Geheim van Thomas Rosenboom aan het lezen en daar komt ook zo'n situatie voor. Hij noemt dat 'kweesten', een woord waarvan ik nog nooit had gehoord, maar het bleek te bestaan en precies aan te duiden wat Lindgren bedoelde. 'Venstervrijen' blijkt het ook te heten, hoewel dat zou inhouden dat er geen echte seksuele omgang is. Omdat Lindgren een auteur is die graag dialect hanteert en over boerenmensen schrijft, heb ik toen voor kweesten gekozen.'

Lang bleef Bertie van der Meij part-time in een bibliotheek werken om toch een beetje onder de mensen te blijven. Maar toen ze afstudeerde en ze ook in het bibliotheekwerk van haar studie gebruik wilde maken, kon dat niet. Het gaf de doorslag om zich volledig op het vertalen te richten. De sociale kant bleek redelijk simpel te compenseren door een lidmaatschap van de Werkgroep Vertalers van de Vereniging van Letterkundigen. En uit het vertaalwerk vloeien ook andere contacten voort, zoals een symposium in Stockholm over het werk van Kerstin Ekman, waarvoor vertalers uit allerlei delen van de wereld waren uitgenodigd.

Het budget van de Nijhoffprijs leidt soms tot een dilemma. Gaat ze een werk vertalen dat ze het liefst doet of accepteert ze een gewone opdracht van een uitgeverij? Een project dat ze met veel liefde uitwerkte, was een vertaling van de 18eeeuwse troubadour Carl Bellman dat Sterven van Liefde en Leven van Wijn ging heten. Behalve de liederen staat ook de pianopartituur afgedrukt. Het boek wordt gebruikt bij uitvoeringen en leidde tot veel blijken van waardering, terwijl in het algemeen de vertaler nooit iets hoort van de lezer. Een nieuw project ligt al klaar. Het is een roman die uit de 19e eeuw stamt (Drottningens Juvelsmycke van Carl J.L. Almqvist; Het juweel van de koningin) dat de werkelijk plaatsgevonden moord op koning Gustav III tijdens een gemaskerd bal behandelt. Het grote publiek is er mee bekend als Un Ballo in Maschera (Een gemaskerd bal), een opera van Verdi die overigens in verband met censuur de historische personages van een nieuwe identiteit voorzag. Van vertaler van Zweedse literatuur wordt Bertie van der Meij zo meer een onbezoldigde ambassadrice van het land. De Zweedse staat is haar in ieder geval dankbaar, want in dezelfde tijd dat ze de Nijhoffprijs won, kreeg ze ook een prijs van het Zweedse Schrijversfonds, dat te vergelijken is met ons Fonds voor de Letteren.

Voor het honorarium en vooral voor de leenvergoeding kun je beter gewilde schrijvers als Mankell vertalen. Maar geld verdienen is iets anders dan voldoening vinden. Zweden zouden misschien een sombere, naar binnen gekeerde blik krijgen van deze constatering. Bertie van der Meij heeft voor die situatie een oplossing. Ga rustig je eigen weg en soms valt alles dan precies op zijn plaats.
© 2004 Theo Capel
powered by CJ2