Bij het zien van een Oostenrijkse film krijg je de indruk dat elke aankomende cineast daar verplicht wordt tot het volgen van een loodzware cursus Michael Haneke. Al diens films zien met groepsdiscussie na, tentamens afleggen met onmenselijk moeilijke vragen van filmtechnische, cultuurhistorische, compositorische en stilistische aard, en zeker ook het schrijven van Haneke-achtige filmscripts over maatschappelijke thema’s die zich daar niet als vanzelfsprekend voor lenen.

Anders zou ik niet weten hoe in 2011 Markus Schleinzer het prijswinnende Michael kon bedenken en regisseren. Een middelbare man houdt al vele jaren een jongen gevangen in zijn kelder. Die mag er geregeld uit om te eten, tv te kijken of zelfs samen met zijn gijzelhouder een spelletje te doen, zoals sneeuwballen gooien. De film is niet eens overduidelijk een aanklacht tegen pedofilie. Eerder een creatieve invulling van een bekend maar moeilijk invoelbaar thema. Strak en kaal gefilmd. ‘Typisch Haneke,’ als je niet beter wist.

Op het eerste gezicht is Atmen (2011), het regiedebuut van de gevierde acteur Karl Markovics (Süsskind, 2012, Die Fälscher, 2007) van hetzelfde laken een pak. De negentienjarige Roman Kogler (perfecte rol van Thomas Schubert) zit in de jeugdgevangenis voor doodslag. Het vergrijp dateert van jaren her, tijdens zijn verblijf in een weeshuis. Na een paar mislukte stages ter voorbereiding op het reguliere maatschappelijk leven, wordt hij aangenomen door het gemeentemortuarium van Wenen.

Dat is geen onverdeelde success story. Het werk – in- en uitladen van lijken, wassen en kleden van de overledene – is niet ieders meug. En zijn naaste collega’s hebben zo hun kleine pesterijen om nieuwkomers hun plaats te wijzen. Al moet gezegd dat Roman hun gedrag manmoedig doorstaat, jarenlang getraind als hij is in geen antwoord geven. Boven op de ongezellige thematiek benadrukt het camerawerk de onpersoonlijkheid en kilte van het grotestadsleven: lange, rechte straten, en veel ritjes per bus, tram of metro (hoeveel plezier de liefhebbers van het openbaar vervoer hier ook aan beleven).

Een verrassende scenariowending brengt plotseling vaart in Romans leven, en zorgt voor enige verlichting van het sombere Haneke-universum. Roman stuit tijdens het werk op het lichaam van een vrouw die zijn achternaam, Kogler, draagt. Dit blijkt niet, zoals hij even dacht, zijn moeder te zijn. Maar het incident zet hem er wel toe aan, voor het eerst in zijn leven actief op zoek te gaan naar de vrouw die hij nooit gekend heeft. Met succes.

Het siert de regisseur dan hij de verleiding weerstaat, zich na hun ontmoeting te verliezen in feel-good gezwijmel. Moeder en kind waren vroeger al niet voor elkaar bestemd, en dat verandert niet zomaar nu ze elkaar in Ikea tegenkomen. Maar toch, Markovics bedenkt een paar scènes die maken dat de kijker beseft, bijna ongemerkt partij te hebben gekozen voor de stugge delinquent. Ik moet niet te veel verklappen, maar dit kan net: in een treincoupé wordt Roman in het Engels aangesproken door een aantrekkelijke, spontane toeriste. Zij bestelt bij een langsrijdend consumptiekarretje een pilsje. Wil hij ook wat drinken? Nee, zegt Roman, die met zijn gedachten al half bij zijn terugkomst in de gevangenis is. Net voordat de bediende weer is verdwenen, neemt hij toch ook maar een biertje. Groots en meeslepend is deze ontmoeting niet. Maar het is wel het meest menselijke gedrag dat Roman sinds het begin van de film heeft getoond.

De kijker houdt intussen zijn hart vast. Wat kan er allemaal misgaan? Zal Roman iets onhandigs of stoms uithalen? Dronken worden? Aan het meisje zitten? We slaken een zucht van verlichting als het breekbare samenzijn achter de rug is. Geen wonder dat de film op vele festivals in de prijzen viel. Jammer dat wij in Nederland geen Haneke hebben om te dienen als rolmodel van onze speelfilmindustrie.