archiefvorig nr.lopend nr.

Nummer 1
Jaargang 9
13 oktober 2011
Beschouwingen > Beelden uit soberder tijden delen printen terug
Reuzenrad: rond en rond Peter Schröder

0901BS 96.1
Een stukje volkspoëzie:
Kermis moet er wezen,
Kermis moet er zijn,
Anders mag de Burgemeester vreezen,
En Thorbecke van het plein
Godverdomme Kermis moet er wezen, Kermis moet er zijn,
Anders slaan wij bij den Burgemeester de ruiten kort en klein

Religieuze wortels
Literair erfgoed uit de 19e eeuw ter gelegenheid van het Amsterdamse kermisoproer van 1876.
De achtergrond van het verschijnsel kermis zal in deze democratische tijden van massa-individualisering wat zijn vervaagd, daarom hier eerst even een korte historische schets. Kermis, samentrekking van kerkmis, wortelt in de Middeleeuwse Europese jaarmarkten. In Nederland begint het rond het jaar 1000 met de jaarlijkse kerkmisfeesten ter gelegenheid van de kerkwijding, gedenkdag van de wijding van de parochiekerk. Het door de RK kerk georganiseerde evenement (mis, processie etc.) trok van heinde en verre veel volk. Veel volk trok weer veel warenhandel, kwakzalvers, muzikanten, goochelaars en andere kunstenmakers om dat volk te vermaken.
Na de Reformatie verdween de godsdienstige gedenkdag en ging het heidense feestgedeelte zich verzelfstandigd verder, laten we zeggen: ontplooien. Net als bij de volksfeesten ter gelegenheid van carnaval en jaarmarkt werd de kermis de ultieme gelegenheid om eens helemaal uit de band te springen van het beknellende, door de gevestigde orde van Kerk en Kapitaal beheerste dagelijks leven van armoe en geploeter. Brood en Spelen voor Jong en Oud werden eerst plaatselijk verzorgd, in de vorm van vooral veel drinken, zang & dans en vermakelijke mishandeling van mensen (zoals bij dwergwerpen en blindemannetje) en dieren (zoals bij katknuppelen, ganstrekken, hanenbekogelen). Later ontwikkelt zich een professionalisering met een vraag van (kermis)klanten en een aanbod van vaklui.

Sociale strijd
Een steeds sterker antagonisme tussen de gevestigde orde en het losbandige volk ontwikkelde zich daarbij (met drankgebruik als katalysator) tot een explosief mengsel dat al gauw leidde tot opstootjes, plundering, ongepaste intimiteiten, geschreeuw en manslag. Geweld van het gemene volk gericht tegen de heersende klasse, met veel zijdelingse schade aan de publieke ruimte en de gezondheid en het bezit van het gemene volk zelf. Zo kon het gebeuren dat het gemeentebestuur van Amsterdam onder voorzitterschap van burgemeester C.J.A. den Tex in 1875 besloot de kermis te verbieden. Verbieden, dat woord bestond toen nog in het politieke discours, men was nog niet beducht voor een vlucht van de activiteit in de minder beheersbare ondergrondse illegaliteit. Het grauw reageerde o.m. met het bovenstaande versje (Thorbecke stond voor het verse standbeeld van Thorbecke op het plein). De bestuurlijke woorden werden in 1876 ook vertaald in daden en er kwam geen kermis - maar in plaats daarvan een oproer (gericht tegen de heersende klasse, met veel zijdelingse schade aan de publieke ruimte en de gezondheid en het bezit van het gemene volk zelf). Het duurde dagen eer het door politie en leger was neergeslagen. Niet alleen de ramen maar de hele inboedel van de burgemeesterswoning eindigde kort en klein. In de commentaren van toen klonk de ideologische gedachte door dat het ook niet eerlijk was dat regenten, die elke dag van het jaar feest kunnen vieren (elke dag katknuppelen?), het onderbedeelde volk ook nog die ene dag recreatie (eindelijk naar het concertgebouw?) wilde afpakken. Klassenstrijd!

Gemeentelijk kermisparadijs
Inmiddels is wel duidelijk geworden welke partij uiteindelijk aan het langste eind trok. Vandaag beconcurreren burgemeesters en gemeentebesturen elkaar om het hardst als het gaat om een evenementenbeleid ten einde de gemeente op de kaart van het volk te houden. De werkende (werkend? overgewicht? getatoeëerde?) klasse wordt bediend met een vloed van kermisachtige festiviteiten, popfestivals, eetpartijen in plantsoenen en parken gekenmerkt door de 2 D’s van Drank en Decibellen. Niet alleen worden er in ons land meer kermissen en kermisachtige evenementen gehouden, als de evenementenkalender je minder goed uitkomt kan je voor het vermaak altijd terecht in de overal aanwezige permanente pretparken.
De kermis van nu ziet er anders uit dan in de tijd van de waarzegster, het vlooiencircus, de vrouw met de baard en de Sterke man. Het gaat vandaag om een bontgekleurd machinepark bedoeld om de bezoekers extreme kansen te bieden alle megakrachten (zwaartekracht, sterke kracht, zwakke kracht en elektromagnetische kracht) die in de natuurkunde zijn uitgevonden op de proef te stellen. Van enige afstand overheerst het geluid van de elektromagnetische krachten.

Ter zake
Genoeg, genoeg, genoeg, door naar de kern: de kermisattractie genoemd Reuzenrad. De Nederlandse taal kent geen kleinere versie dan de overtreffende en toch is deze attractie klein (en unplugged) begonnen en nog steeds in die omvang ruim aanwezig (het Engels kent het neutralere woord Ferris Wheel, het Franse Grande Roue0901BS 96.2 en het Duitse Riesenrad doen het niet voor minder).

Beginnen bij het begin: het reisverslag van Peter Mundy, op stap in Europe and Asia, 1608-1667. Hij beschrijft en tekent verschillende draaiende horizontale en vertikale draaimolens in gebruik op openbare feesten in de Ottomaanse Balkanlanden. Mundy was vooral getroffen door een door menskracht aangedreven kraan met vier armen waaraan stoeltjes waren gehangen. Daarin zaten kinderen die in die stoeltjes met de armen van boven naar beneden v.v. meedraaiden. Het wonder was dat de stoeltjes met kinderen of ze nu boven of onder hingen, steeds rechtop (niet ondersteboven) konden zitten, ze waren onafhankelijk opgehangen.

Lusthof
De 17e eeuwse reisverhalen vermelden dit rad in de Balkan, het midden oosten, Perzië en India. Het apparaat verspreidde zich ook in West Europa alwaar het ook werd opgesteld, naast draaimolentjes en doolhoven, in de publieke en particuliere lusthoven.
Op postkaart 1a is een gravure te zien uit ‘Magazijn van tuinsieraden of verzameling van modellen van aanleg en sieraad voor groote en kleine lust-hoven’ gedateerd 1802. Twee mannen draaien in een tredmolen via een cardanische overbrenging het vierarmige geval rond, in de vier ronddraaiende bankjes verlustigen zich keurig geklede types. Geen drank, geen herrie. Een Art Unlimited kaart, nog niet verstuurd.

Baby rad
Op postkaart 1b is, ongeveer een eeuw later, een minireuzenrad te zien, bevolkt door babies (baby-rad!), zo’n 7 tot 8 per bakje. In de negentiende eeuw werden de draagarmen van de stoeltjes gaandeweg verbonden en werd het rad een wiel (de naam veranderde niet mee). Het apparaat op deze kaart doet denken aan een huishoudelijk/agrarische machine, de aandrijving is op het plaatje niet zichtbaar. Het meisje op de voorgrond draagt niet aan de beweging bij, de twee jongens (de één blaast op de fluitefluitefluit en de andere slaat op de trommel) al evenmin. Al met al wel een zeer fleurig schouwspel. Oma Vrins groet de Gezusters Van de Waele in Gent.

Op leunstoelen
Op naar de eeuwwisseling. Het rad werd een vaste kermisattractie en was ook te vinden op de vele wereldtentoonstellingen. Het rad werd ook steeds groter. Zo werd in 1900 in Parijs bij de Exposition Universelle (op het tentoonstellingsterrein bij de Salle des machines op de Champ de Mars) een exemplaar opgesteld van 100 meter hoogte: de Grande Roue. Erg hoog, zacht zoemend electrisch voortbewogen. Bezoekers (?)(klanten?), namen niet plaats op een open en bloot vrijhangende stoel/bank, maar maakten de rondjes in een comfortabele Wagon Salon. Dat zag er gerieflijk en chique uit, kijk maar op postkaart 2a, enkele vertegenwoordigers van de bourgeoisie met hun karakteristieke hoeden, ongedwongen verblijvend op crapauds en divans. Beschaafde conversatie, geen uitbundige zang en/of dans. In 1901 groet onleesbaar onleesbaar in Parijs. De Grande Roue werd in 1920 afgebroken.

Simpel erfgoed
Tenslotte de meest recente foto op postkaart 2b Manèges arabes. De jaren 50 in Marokko, Casablanca. In de mediterrane Arabische landen en het Midden Oosten staan nog steeds de goed werkende miniraderen vergelijkbaar met die op postkaart 1a. Eenvoud die eeuwen trotseert. Ze staan op pleintjes en worden met handkracht vaak bediend door een moederlijke mevrouw. De vier kinderen kijken genietend over de rand van hun houten bakjes uit. Ik zag er nog een in Alexandrië. Daar in Casablanca staan er vier naast elkaar, de bakjes zijn erg mooi afgewerkt met puntdakjes. Geen drank, geen decibellen. Ontroerend kleinschalig kermisvermaak. (kaart werd niet verstuurd)

Beter Beeld
De plaatjes uit deze rubriek zijn veel gedetailleerder te bekijken!
U kunt doorklikken naar mijn eigen website in opbouw, (http://www.peterschroderatb.nl/), daar wordt langzaam maar zeker een beeldbank opgebouwd waarin de plaatjes uit deze rubriek veel beter te zien zijn. Voor de kaarten bij deze aflevering kunt u doorklikken (en nog een paar keer doorklikken) naar:

1.a. Modellen aanleg lusthoven
1.b. Kinderexplosie in mini-rad
2.a. In de wagon van de Grande Roue
2.b. Manèges arabes in Casablanca


© 2011 Peter Schröder meer Peter Schröder - meer "Beelden uit soberder tijden" -
Beschouwingen > Beelden uit soberder tijden
Reuzenrad: rond en rond Peter Schröder
0901BS 96.1
Een stukje volkspoëzie:
Kermis moet er wezen,
Kermis moet er zijn,
Anders mag de Burgemeester vreezen,
En Thorbecke van het plein
Godverdomme Kermis moet er wezen, Kermis moet er zijn,
Anders slaan wij bij den Burgemeester de ruiten kort en klein

Religieuze wortels
Literair erfgoed uit de 19e eeuw ter gelegenheid van het Amsterdamse kermisoproer van 1876.
De achtergrond van het verschijnsel kermis zal in deze democratische tijden van massa-individualisering wat zijn vervaagd, daarom hier eerst even een korte historische schets. Kermis, samentrekking van kerkmis, wortelt in de Middeleeuwse Europese jaarmarkten. In Nederland begint het rond het jaar 1000 met de jaarlijkse kerkmisfeesten ter gelegenheid van de kerkwijding, gedenkdag van de wijding van de parochiekerk. Het door de RK kerk georganiseerde evenement (mis, processie etc.) trok van heinde en verre veel volk. Veel volk trok weer veel warenhandel, kwakzalvers, muzikanten, goochelaars en andere kunstenmakers om dat volk te vermaken.
Na de Reformatie verdween de godsdienstige gedenkdag en ging het heidense feestgedeelte zich verzelfstandigd verder, laten we zeggen: ontplooien. Net als bij de volksfeesten ter gelegenheid van carnaval en jaarmarkt werd de kermis de ultieme gelegenheid om eens helemaal uit de band te springen van het beknellende, door de gevestigde orde van Kerk en Kapitaal beheerste dagelijks leven van armoe en geploeter. Brood en Spelen voor Jong en Oud werden eerst plaatselijk verzorgd, in de vorm van vooral veel drinken, zang & dans en vermakelijke mishandeling van mensen (zoals bij dwergwerpen en blindemannetje) en dieren (zoals bij katknuppelen, ganstrekken, hanenbekogelen). Later ontwikkelt zich een professionalisering met een vraag van (kermis)klanten en een aanbod van vaklui.

Sociale strijd
Een steeds sterker antagonisme tussen de gevestigde orde en het losbandige volk ontwikkelde zich daarbij (met drankgebruik als katalysator) tot een explosief mengsel dat al gauw leidde tot opstootjes, plundering, ongepaste intimiteiten, geschreeuw en manslag. Geweld van het gemene volk gericht tegen de heersende klasse, met veel zijdelingse schade aan de publieke ruimte en de gezondheid en het bezit van het gemene volk zelf. Zo kon het gebeuren dat het gemeentebestuur van Amsterdam onder voorzitterschap van burgemeester C.J.A. den Tex in 1875 besloot de kermis te verbieden. Verbieden, dat woord bestond toen nog in het politieke discours, men was nog niet beducht voor een vlucht van de activiteit in de minder beheersbare ondergrondse illegaliteit. Het grauw reageerde o.m. met het bovenstaande versje (Thorbecke stond voor het verse standbeeld van Thorbecke op het plein). De bestuurlijke woorden werden in 1876 ook vertaald in daden en er kwam geen kermis - maar in plaats daarvan een oproer (gericht tegen de heersende klasse, met veel zijdelingse schade aan de publieke ruimte en de gezondheid en het bezit van het gemene volk zelf). Het duurde dagen eer het door politie en leger was neergeslagen. Niet alleen de ramen maar de hele inboedel van de burgemeesterswoning eindigde kort en klein. In de commentaren van toen klonk de ideologische gedachte door dat het ook niet eerlijk was dat regenten, die elke dag van het jaar feest kunnen vieren (elke dag katknuppelen?), het onderbedeelde volk ook nog die ene dag recreatie (eindelijk naar het concertgebouw?) wilde afpakken. Klassenstrijd!

Gemeentelijk kermisparadijs
Inmiddels is wel duidelijk geworden welke partij uiteindelijk aan het langste eind trok. Vandaag beconcurreren burgemeesters en gemeentebesturen elkaar om het hardst als het gaat om een evenementenbeleid ten einde de gemeente op de kaart van het volk te houden. De werkende (werkend? overgewicht? getatoeëerde?) klasse wordt bediend met een vloed van kermisachtige festiviteiten, popfestivals, eetpartijen in plantsoenen en parken gekenmerkt door de 2 D’s van Drank en Decibellen. Niet alleen worden er in ons land meer kermissen en kermisachtige evenementen gehouden, als de evenementenkalender je minder goed uitkomt kan je voor het vermaak altijd terecht in de overal aanwezige permanente pretparken.
De kermis van nu ziet er anders uit dan in de tijd van de waarzegster, het vlooiencircus, de vrouw met de baard en de Sterke man. Het gaat vandaag om een bontgekleurd machinepark bedoeld om de bezoekers extreme kansen te bieden alle megakrachten (zwaartekracht, sterke kracht, zwakke kracht en elektromagnetische kracht) die in de natuurkunde zijn uitgevonden op de proef te stellen. Van enige afstand overheerst het geluid van de elektromagnetische krachten.

Ter zake
Genoeg, genoeg, genoeg, door naar de kern: de kermisattractie genoemd Reuzenrad. De Nederlandse taal kent geen kleinere versie dan de overtreffende en toch is deze attractie klein (en unplugged) begonnen en nog steeds in die omvang ruim aanwezig (het Engels kent het neutralere woord Ferris Wheel, het Franse Grande Roue0901BS 96.2 en het Duitse Riesenrad doen het niet voor minder).

Beginnen bij het begin: het reisverslag van Peter Mundy, op stap in Europe and Asia, 1608-1667. Hij beschrijft en tekent verschillende draaiende horizontale en vertikale draaimolens in gebruik op openbare feesten in de Ottomaanse Balkanlanden. Mundy was vooral getroffen door een door menskracht aangedreven kraan met vier armen waaraan stoeltjes waren gehangen. Daarin zaten kinderen die in die stoeltjes met de armen van boven naar beneden v.v. meedraaiden. Het wonder was dat de stoeltjes met kinderen of ze nu boven of onder hingen, steeds rechtop (niet ondersteboven) konden zitten, ze waren onafhankelijk opgehangen.

Lusthof
De 17e eeuwse reisverhalen vermelden dit rad in de Balkan, het midden oosten, Perzië en India. Het apparaat verspreidde zich ook in West Europa alwaar het ook werd opgesteld, naast draaimolentjes en doolhoven, in de publieke en particuliere lusthoven.
Op postkaart 1a is een gravure te zien uit ‘Magazijn van tuinsieraden of verzameling van modellen van aanleg en sieraad voor groote en kleine lust-hoven’ gedateerd 1802. Twee mannen draaien in een tredmolen via een cardanische overbrenging het vierarmige geval rond, in de vier ronddraaiende bankjes verlustigen zich keurig geklede types. Geen drank, geen herrie. Een Art Unlimited kaart, nog niet verstuurd.

Baby rad
Op postkaart 1b is, ongeveer een eeuw later, een minireuzenrad te zien, bevolkt door babies (baby-rad!), zo’n 7 tot 8 per bakje. In de negentiende eeuw werden de draagarmen van de stoeltjes gaandeweg verbonden en werd het rad een wiel (de naam veranderde niet mee). Het apparaat op deze kaart doet denken aan een huishoudelijk/agrarische machine, de aandrijving is op het plaatje niet zichtbaar. Het meisje op de voorgrond draagt niet aan de beweging bij, de twee jongens (de één blaast op de fluitefluitefluit en de andere slaat op de trommel) al evenmin. Al met al wel een zeer fleurig schouwspel. Oma Vrins groet de Gezusters Van de Waele in Gent.

Op leunstoelen
Op naar de eeuwwisseling. Het rad werd een vaste kermisattractie en was ook te vinden op de vele wereldtentoonstellingen. Het rad werd ook steeds groter. Zo werd in 1900 in Parijs bij de Exposition Universelle (op het tentoonstellingsterrein bij de Salle des machines op de Champ de Mars) een exemplaar opgesteld van 100 meter hoogte: de Grande Roue. Erg hoog, zacht zoemend electrisch voortbewogen. Bezoekers (?)(klanten?), namen niet plaats op een open en bloot vrijhangende stoel/bank, maar maakten de rondjes in een comfortabele Wagon Salon. Dat zag er gerieflijk en chique uit, kijk maar op postkaart 2a, enkele vertegenwoordigers van de bourgeoisie met hun karakteristieke hoeden, ongedwongen verblijvend op crapauds en divans. Beschaafde conversatie, geen uitbundige zang en/of dans. In 1901 groet onleesbaar onleesbaar in Parijs. De Grande Roue werd in 1920 afgebroken.

Simpel erfgoed
Tenslotte de meest recente foto op postkaart 2b Manèges arabes. De jaren 50 in Marokko, Casablanca. In de mediterrane Arabische landen en het Midden Oosten staan nog steeds de goed werkende miniraderen vergelijkbaar met die op postkaart 1a. Eenvoud die eeuwen trotseert. Ze staan op pleintjes en worden met handkracht vaak bediend door een moederlijke mevrouw. De vier kinderen kijken genietend over de rand van hun houten bakjes uit. Ik zag er nog een in Alexandrië. Daar in Casablanca staan er vier naast elkaar, de bakjes zijn erg mooi afgewerkt met puntdakjes. Geen drank, geen decibellen. Ontroerend kleinschalig kermisvermaak. (kaart werd niet verstuurd)

Beter Beeld
De plaatjes uit deze rubriek zijn veel gedetailleerder te bekijken!
U kunt doorklikken naar mijn eigen website in opbouw, (http://www.peterschroderatb.nl/), daar wordt langzaam maar zeker een beeldbank opgebouwd waarin de plaatjes uit deze rubriek veel beter te zien zijn. Voor de kaarten bij deze aflevering kunt u doorklikken (en nog een paar keer doorklikken) naar:

1.a. Modellen aanleg lusthoven
1.b. Kinderexplosie in mini-rad
2.a. In de wagon van de Grande Roue
2.b. Manèges arabes in Casablanca
© 2011 Peter Schröder
powered by CJ2