Zinvol geweld

Aan het einde van de vorige eeuw werd in Nederland het zinloos geweld uitgevonden. Het begrip lijkt te duiden op het ontbreken van zingeving aan het gebruikte geweld. Kan het zich daarmee onderscheiden van zinvol geweld dat we al eeuwenlang kennen uit de vele oorlogen en opstanden van de vaderlandse geschiedenis - die werden gekenmerkt door betekenisgericht, doelrationeel handelen?

In het Haags Historisch Museum is tot en met 26 juli de tentoonstelling Schatten van de Gouden Eeuw, Topstukken uit de Vaderlandse geschiedenis te zien. Het Historisch Museum toont hoogtepunten en helden van de Gouden Eeuw: Willem van Oranje, Frederik Hendrik, Piet Heyn. Bewonder het huwelijksportret van prins Willem II en de pas 9 jaar oude Engelse prinses Maria Stuart. U ziet schatten van de VOC en uit de Zilvervloot en leert de smaak van de welgestelde burgers uit de 17^de eeuw kennen.

 

Eigen Bataven eerst

Het begin van de vaderlandse geschiedenis staat in het teken van de strijd van autochtone bewoners tegen de mediterrane overheersers. Die strijd is goed te volgen op twaalf paneeltjes die worden toegelicht met de volgende tekst:

De opstand van de Bataven tegen de Romeinen. (Otto van Veen 1613, Rijksmuseum Amsterdam) In 1613 kochten de Staten Generaal twaalf schilderijtjes van Otto van Veen voor de vergaderzaal op het Haagse Binnenhof. Het onderwerp was de Bataafse opstand tegen de Romeinen in 69 en 70 na Christus. De jonge republiek had behoefte aan een eigen geschiedenis. Zij vergeleek zich graag met de Bataven, die in Midden-Nederland woonden en in 69 na Christus in opstand kwamen tegen hun Romeinse overheersers. Zo werd een directe parallel met de eigen opstand tegen Spanje getrokken.

 

Het doden van enige gevangenen

Strijd met zingeving: De Bataaf Claudius Civilis (eigenlijk Gaius Julius Civilis, ook - dubbele nationaliteit- Romeins staatsburger en veldheer ) is de eerste met naam en toenaam (uit Tacitus) bekende politieke leider van een min of meer zelfstandig Nederland. Een gewelddadige militair, maar vooral een geschikte vader des vaderlands, een mooi zinnebeeld voor de nieuwe Nederlandse identiteit. Een van de paneeltjes (afbeelding 1) toont Vader Civilis met zijn makkers en zijn zoontje na een overwinning: Na de val van Vetera laat Claudius Civilis zijn haren knippen terwijl zijn zoontje enige gevangenen doodt.

Knappe jongen

Wat zien we nu? Links vrijwel ongeklede krijgsgevangen Romeinen, stevig gebonden, in verwrongen houdingen. Rechts staat een kleurig gekleed gezelschap tevreden mensen rond Civilis, die geknipt wordt, en zijn zoontje dat bezig is pijlen af te schieten op die Romeinen. De pijlen treffen doel en steken uit de gevangen lijven. Het gezelschap bekijkt de verrichtingen van het jochie goedkeurend: het baasje kan er wat van en als hij goed blijft oefenen zal hij het nog ver brengen. Tacitus schrijft over speelgoedpijlen, waarmee Civilis junior het vooral gemunt zou hebben op het moreel van de tegenstanders (denk aan veilig waterboarden). Maar schilder Van Veen en de opdrachtgevende Staten Generaal zagen het gebeuren duidelijk als een krijgsverrichting die positief kon worden gewaardeerd: een krachtige bijdrage aan de versterking van de nationale identiteit. Geen jeugdige delinquent, maar een kindsoldaat bezig met zinvol geweld.

Jesses

Op de tentoonstelling staat ook een vitrine met een doosje met glazen deksel waarin:

Op 20 augustus 1672 werden de gebroeders De Witt op gruwelijke wijze door het Oranjegezinde Haagse ‘grauw’ vermoord en verminkt. Dit gebeurde op het moment dat Johan zijn broer Cornelis in de Gevangenpoort kwam ophalen. Beschuldigd van een moordaanslag op Prins Willem III was deze veroordeeld tot levenslange verbanning. Volgens ooggetuigenverslagen werden lichaamsdelen afgesneden en als souvenirs aan omstanders verkocht.

En twee van die souvenirs belandden in 1889 in de Haagse collectie. Als getuigen van een vaderlandse episode van zinvol geweld (oranjeperspectief) of juist van zinloos geweld avant la lettre (regentenperspectief)?

Gênant

Sinds de opstand der Bataven is de gewelddadigheid in de Nederlanden geleidelijk aan verminderd. Een simpel biologisch evolutionair mechanisme zal een rol hebben gespeeld: vechtersbazen moorden elkaar vaak uit, leven korter en maken minder tot geweld geneigde nakomelingen. De socioloog Norbert Elias ziet een ingewikkelder maatschappelijke ontwikkeling, waarin we steeds onaangenamer getroffen zijn door gewelddadigheid die ooit vaak als heldhaftigheid werd ervaren. Geweld is hoe dan ook vergeleken bij ‘vroeger’ zozeer teruggedrongen dat de meeste Nederlanders het niet meer verdragen: ze zijn het akelig, naar, griezelig, ellendig en zinloos (?) gaan vinden. De schilderijtjes van de moordende Civilis junior en van de stoffelijke resten van de de Witten wekken nu onze afschuw, of tenminste gêne op. Eigenaardige delen van menselijke lichamen zijn terug te vinden in de collecties van Nederlandse musea, maar ze worden nog maar zelden aan het publiek vertoond. (Een min of meer vergelijkbaar, maar toch weer heel ander verhaal geldt de versplinterde resten van Jezus Christus, die sierlijk opgeborgen in prachtige reliekhouders ooit het kerkbezoek sterk stimuleerden.)

Houd u aan de Wet op de Lijkbezorging!

De Ghanese Ashanti vorst Badu Bonsu II werd in 1838 onthoofd door Nederlandse soldaten. Zijn hoofd werd als trofee naar het vaderland verstuurd en belandde op sterk water in een depot van het Leids Universitair Medisch Centrum. Jesses! Vorige maand is het hoofd teruggegaan naar Ghana en daar alsnog begraven. Eindelijk. Een vertraagd herstel van een inbreuk op de Wet op de Lijkbezorging (Begraving of verbranding geschiedt niet eerder dan 36 uren na het overlijden en uiterlijk op de vijfde dag na die van overlijden [art. 16]. Begraving geschiedt op een begraafplaats [art 23]).

Wordt het geen tijd voor een begrafenis van de inhoud van dat De Witten doosje? Of moet de herinnering aan die zinledige/zinvolle Oranje geweldsexplosie juist levend gehouden worden, ter lering? Of ter (gênant) vermaak? Ter lering én vermaak? Voor wie?

 

**************************************